Tục chơi Còn của người Thái ở miền Tây xứ Nghệ

Người Thái ở các huyện miền núi Tây Nghệ An chỉ tổ chức chơi còn trong những lễ hội trọng đại như: Hội cầu mùa (hay còn gọi là hội gieo hạt) đồng bào cầu cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu; Hội xên bản, xên mường (cúng bản cúng mường), lễ hội Xăng khan, đám cưới, tết nguyên đán.

Có ba cách chơi còn truyền thống được lưu truyền cho tới ngày nay:

Còn vòng và Còn xổm hay còn gọi là còn cầu may. Khi chơi Còn vòng, người ta chôn một cột bằng tre hoặc hóp còn tươi, cao từ 10m đến 15m, trên ngọn làm một vòng tròn rộng từ 30cm đến 40cm, bịt bằng giấy có màu sặc sỡ như: xanh, đỏ, vàng. Ai ném thủng được coi là sẽ gặp nhiều may mắn và được thưởng, phần thưởng tuỳ theo có thể là đôi chén rượu.

Khi chơi Còn xổm: Người chơi đứng thành vòng tròn, xen kẽ một nam một nữ, có thể đông tới vài trăm người. Người chơi bắt buộc phải tung theo thứ tự vòng tròn, ai cũng được chơi bình đẳng. Cách chơi còn này bây giờ hầu như không còn chơ nữa, Ở Tây Bắc vẫn còn gặp trong đại lễ xòe hằng năm ở Mường Lò (Yên Bái).

Còn xai (hay con gọi là Còn trao duyên): Nam thanh nữ tú chia làm hai hàng. Bên tung, bên đón. Nếu ai bắt trượt làm quả còn rơi xuống đất sẽ phải có tặng vật cho người tung: Khăn piêu, vòng bạc. Dây còn như sợi dây tình từ tay người này trao gửi đến tay người khác, với bao điều thầm kín. Sau cuộc chơi nhiều đôi đã được xe duyên thắm, nên vợ nên chồng.

Dây con như sợi tình

Anh trao

Em nhận

Chúng mình thành đôi

Quả còn chính là sự mô phỏng con rồng còn trong truyền thuyết cổ xưa của người Thái (luông còn). Người Thái quan niệm rồng là con vật đẹp nhất, là biểu tượng của những gì tốt đẹp nhất: Sự biến đổi (piến thái), sự phát triển (cái chiến), thanh bình (yên hán) và hạnh phúc (bun côn).

Người Thái cho rằng có nhiều loại rồng như: Rồng đất, rồng nước (luông nặm, luông đin) là biểu tượng của hồn núi sông đất nước. Rồng người (luông côn) và rồng còn (luông còn) tức là hồn của cải, biểu tượng của sự ấm no, thịnh vượng.

Rồng còn có thân hình vuông, đuôi dài, thân và đuôi đều có tua với nhiều mầu sắc rực rỡ. Rồng còn thường bay theo quỹ đạo vòng cung, như dáng cầu vồng. Năm nào rồng còn xuất hiện nhiều ở trên trời thì mưa thuận gió hoà, người khoẻ mạnh yên vui, mùa màng bội thu.

Chính vì vậy quả còn bao giờ cũng làm bằng vải mầu đỏ, đen, trắng, khâu thành hình vuông, trong nhồi trấu có trộn lẫn một hạt bông, thóc giống, muối ăn. Quả còn được đính năm tua mầu (đủ bảy sắc cầu vồng), bốn tua ở bốn góc và dây còn tượng trưng cho thân rồng đính chín tua so le nhau.

Quả còn lóng lánh mầu sắc như rồng còn trong truyền thuyết và ước mơ khát vọng của người Thái miền Tây Nghệ An, ấp ủ những hạt giống chờ gieo xuống bản làng, sinh sôi kết trái.

Dây còn như thân rồng với chín tia nắng, tám tia mưa, mang lại một tín hiệu tốt lành cho một năm mới. Khi tung lên cao, các tua còn phấp phới như râu rồng, biểu tượng của cỏ cây hoa lá khoe sắc đua hương.

Trong tục chơi còn vòng hay còn xổm, ở phía bên này, người chơi còn tung quả còn bay lên mang đi cái úa vàng, vận hạn rủi ro của năm cũ. Khi chơi còn người Thái miền Tầy Nghệ An thường hát "Khắm sai bản lống tọt xia lương, khắm sai mướng lống tọt xia sảy", có nghĩa là: Chúng ta cùng nhau cầm dây còn ném đi cái úa vàng, nắm dây còn quăng đi cái đau ốm. Ở bên kia, người đón còn, đón lấy cái may mắn, tốt đẹp về "Hặp au ăn đi, ăn ngám má chảu; hặp ăn ăn thảu, ăn ké má tô", có nghĩa là: Bắt lấy cái tốt đẹp về mình, đón lấy cái phúc, tuổi thọ về ta.

Cũng chính vì vậy người chơi còn đều cố bắt không để rơi xuống đất. Người tung, người bắt rồi tung trở lại, quả còn phơi phới trên trời cao như rồng còn bay lượn trong vũ điệu ấm no hạnh phúc.

Thậm chí khi có người chết, người ta còn làm cho hồn ma (phi) một quả còn để tiếp tục chơi trên mường trời, một nghĩa cử thật nhân ái và cao đẹp biết bao.

Còn khi chơi còn xai, các chàng trai, cô gái phải thả hồn mình vào đó, nhằm vào ai đó mình muốn trao gửi yêu thương mà ném. Quả còn vẽ một vòng trên khoảng không bao la, mang theo cả thông điệp yêu thương, khát vọng hạnh phúc của đôi lứa.

Ngày nay người Thái ở các huyện miền núi Tây Nghệ An vẫn giữ gìn và trân trọng tục chơi còn. Trong những ngày lễ hội, ngày xuân, quả còn lóng lánh sắc mầu cùng lời ca bay dưới bầu trời trong xanh chuyên chở bao khát vọng và niềm tin về tình yêu cuộc sống.

Vi Hợi - Nguyễn Duy