Trò Lề - nét văn hóa độc đáo nơi cửa biển

Trò Lề (hay còn gọi là Trò Lễ) vốn là một loại hình diễn xướng của cư dân cửa biển Quỳnh Nghĩa, có từ những năm cuối thời Hậu Lê. Rất đáng ngạc nhiên là, Trò Lề không thoát thai từ hoạt động đánh bắt hải sản, chinh phục đại dương mà gắn liền với công trạng dẹp loạn phiến quân của Quân Quản – Vị Thành Hoàng đã khai sinh ra vùng đất này.

Chuyện cũ kể rẳng: Vào những năm cuối triều Hậu Lê, đã có một cuộc nổi loạn ở làng Hóp (tỉnh Nam Định, có tên gọi là loạn Hóp). Dù cung Vua, phủ Chúa đã cử nhiều tướng giỏi cầm quân trị loạn nhưng đều thất bại. Lúc này, Trương Đắc Phủ (người làng Phú Nghĩa, huyện Quỳnh Lưu, Nghệ An), vốn là cựu quan đã cáo hưu nhưng được triều đình triệu ra giúp dẹp loạn.

Kế “độc” của vị chủ soái Trương Đắc Phú đã thực thi để dẹp loạn là tổ chức một lễ cầu siêu cho những người chết trận và mở gánh hát biểu diễn vở “Sỹ, Nông, Công, Thương, Ngư, Tiều, Canh, Mục” do mình dàn dựng ngay cận kề vùng nổi loạn. Các vai diễn này đều do các cô gái trẻ đẹp thể hiện và diễn cả tuần liền. Sau một vài buổi diễn, quân loạn Hóp mê mẩn gánh hát mà bỏ doanh trại trốn đi xem, việc canh phòng bị buông lỏng. Lúc này, Trương Đắc Phủ đã tổ chức lực lượng bao vây doanh trại và bắt sống kẻ cầm đầu loạn Hóp, giải về triều đình…Tương truyền: Nhờ chiến công này, Trương Đắc Phủ được Vua phong tước hiệu Phó Quốc Vương???

Sau khi bình loạn, Trương Đắc Phủ tổ chức nhân dân trong vùng khai khẩn vùng đất hoang ngay cạnh làng Phú Nghĩa để trồng lúa, dựng nhà. Trên vùng đất mới, làng Phú Nghĩa Hạ được lập ra. Tuy nhiên, cuộc sống của người dân Phú Nghĩa Hạ chẳng được bình yên mà thường xuyên bị “hồn ma giặc Hóp” quấy quả. Lão quan Trương Đắc Phú đã cho diễn lại trận đánh năm xưa để trấn áp “hồn ma giặc Hóp”. Trò Lề chính là vở hoạt kịch – trò chơi tái diễn lại trận đánh đó.

Ông Trương Đắc Suê, hậu duệ của Trương Đắc Phú - ông tổ của Trò Lề trao đổi với PV Dân trí.

“Trò Lề được tổ chức 12 năm một lần, nhằm năm Tý. Đó là một trận đánh diễn ra cả tháng liền, Phú Nghĩa Thượng và Phú Nghĩa Hạ sẽ thay nhau đóng quân lính hai bên. Để chuẩn bị cho Trò Lề này, nhân dân hai vùng này phải chuẩn bị từ hồi tháng 8 âm lịch, từ việc luyện tập trận đánh, may trang phục, chuẩn bị vũ khí, làm voi chiến, ngựa chiến. Trò Lề diễn suốt cả tháng liền, thu hút được đông đảo du khách thập phương đến xem”, ông Trương Đắc Suê (SN 1930) - hậu duệ Trương Đắc Phú cho biết.

Người dân Quỳnh Nghĩa xưa từng đồn thổi: Trong trận tái hiện cuộc giao tranh giữa Quân Quản và giặc Hóp, những người phụ nữ lấy chồng mà không sinh được con, nếu luồn qua được bụng con voi chiến (được làm bằng giấy bìa) thì sẽ có bầu và mang thai; Khi trận đánh kết thúc, những người tham dự Trò Lề sẽ xông vào xé quần áo của người diễn trò hay vải, giấy để làm các chú voi, ngựa chiến. Nếu ai xé được mảnh vải hay giấy đó thì sẽ gặp may mắn suốt năm. Hoặc những miếng vải đó được may thành “bùa” cho trẻ em phòng tránh bệnh tật.

Tuy nhiên, sau năm 1946, do nhiều lý do, Trò Lề dần mai một. Thời điểm này, UBND xã Quỳnh Nghĩa đang tổ chức khôi phục lại Trò Lề để phục vụ nhu cầu thưởng thức văn hóa, tâm linh của đông đảo người dân trong vùng. “Trò Lề được tái hiện trên cơ sở chọn lọc những nét tinh túy của nguyên bản. Phần diễn lại trận đánh sẽ không được tái hiện mà chỉ biểu diễn phần mô tả gánh hát của Quân Quản. Hiện chúng tôi đã sưu tầm được một số đoạn hát của các nhân vật trong gánh hát và đang luyện tập để chuẩn bị cho buổi biểu diễn trong 3 ngày 12 -13 -14 tháng Giêng”, ông Đinh Ẩn – người được giao nhiệm vụ sưu tầm và đạo diễn Trò Lề xã Quỳnh Nghĩa cho biết.

Nếu như trong nguyên bản, các vở diễn đều được thể hiện qua lối hát tuồng, hát chèo, cải lương thì khi khôi phục, nhiều phân đoạn, nhiều nhân vật sẽ được thể hiện bằng những điệu ví, giặm Nghệ Tĩnh. “Đó vừa là một cách để ví, giặm thấm sâu hơn vào đời sống nhân dân lao động. Tuy nhiên, so công tác sưu tầm gặp khó khăn nên nhiều nhân vật sẽ được xây dựng mới. Việc đặt lời hát cho phù hợp với từng nhân vật – đại diện cho mỗi tầng lớp trong xã hội cũng khá khó khăn bởi từ đạo diễn đến các diễn viên đều là người dân địa phương.

Trò Lề sau khi khôi phục sẽ nghiêng về phục vụ nhu cầu giải trí nhiều hơn. Các nhân vật đều được thể hiện một cách hài hước nhất, mục đích là gây cười, tạo thư giãn cho người xem chứ không đề cập đến chiến trận như trước. Bên cạnh đó cũng đề cao tính thông minh, tinh thần thượng võ, yêu lao động cũng như mong muốn cuộc sống thanh bình, no đủ của nhân dân”, ông Ẩn cho biết thêm.

Hoàng Lam