Ra mắt sách "Địa lý hành chính và tập quán của người Việt"

Khai mở hướng nghiên cứu mới về địa lý hành chính ở Việt Nam

Nguyễn Văn Huyên (1905-1975) là một trong những học giả lớn hàng đầu của Việt Nam trong thế kỷ XX. Ông được xem là người Việt Nam đầu tiên tiếp cận lĩnh vực nghiên cứu địa lý hành chính một cách khoa học, hiện đại và để lại dấu ấn đáng kể.

Ông kế thừa truyền thống ghi chép địa chí, địa dư đã có từ nhiều thế kỷ trước ở Việt Nam, kết hợp những tri thức cùng phương pháp nghiên cứu mới từ các học giả người Pháp.

Trong cuốn sách Địa lý hành chính và tập quán của người Việt, bên cạnh đơn vị làng/xã vốn đã được bản thân tác giả điều tra, khảo tả rất kỹ lưỡng trong các công trình trước đây, lần này ông muốn nhìn địa lý hành chính ở một tầng bậc cao hơn qua hai đơn vị tỉnh và tổng.

Đây cũng chính là hai đơn vị hành chính riêng, khác với nhiều nét đặc thù của Việt Nam truyền thống. Ở đó thể hiện rất rõ sự phân tầng và quản trị của chính quyền phong kiến trung ương, đồng thời bộc lộ sinh động đời sống người dân quê vùng đồng bằng Bắc bộ.

Khác với các học giả người Pháp, Nguyễn Văn Huyên có vị thế và điều kiện của một trí thức bản địa. Điều này cho phép ông thấu thị tất cả sự thống nhất lẫn phức tạp, hợp tác lẫn đấu tranh, giằng co giữa các làng/xã trong một tổng xung quanh một chiếc chiếu giữa chốn đình chung hay một cái ao, một khoảng đất bồi có thể đem lại nhiều quyền lợi.

Độc giả có thể bắt gặp những nhận xét rất thú vị từ đôi mắt sắc sảo và không kém phần dí dỏm của Nguyễn Văn Huyên về những người dân quê.

"Thực tế là, phải rất kiên nhẫn mới có thể sống ở vùng nông thôn Bắc Bộ: bằng chứng là phải sau hai đợt ném bom thực sự chết chóc thì hôm nọ những người Hà Nội mới quyết tâm rời thành phố để về "làng mình"".

Bên cạnh những hiểu biết và trực giác sâu sắc của mình, ông còn sử dụng nhuần nhuyễn các phương pháp và kỹ thuật của địa lý nhân văn, hành chính như thực địa, vẽ bản đồ, phân tích số liệu, lập bảng biểu, sơ đồ,…

Các kết quả nghiên cứu địa lý hành chính của ông đã vượt xa các ghi chép địa chí trước kia đồng thời đặt nền tảng cho các tri thức khoa học về Việt Nam truyền thống.

Nghiên cứu địa lý hành chính - cơ sở cho sự hiểu biết về phong tục, tập quán

Đối với Nguyễn Văn Huyên, nghiên cứu địa lý hành chính là cơ sở cho phép ông đi sâu hơn, hiểu một cách cặn kẽ cũng như rộng rãi hơn những phong tục, tập quán trong đời sống của người dân vùng đồng bằng Bắc Bộ.

Thông qua điều tra các vụ việc tranh chấp, thương thảo về đất đai của các đơn vị hành chính làng, xã, tác giả đã chỉ ra những nét "tâm lý người An Nam" (theo cách nói của Paul Giran): "Tuy nhiên, vụ kiện này không phải là cuối cùng trong tinh thần ưa kiện tụng của những người nông dân rất dũng cảm của chúng ta".

Qua những đặc thù về địa lý hành chính làng xã, Nguyễn Văn Huyên cho độc giả hiểu hơn sự sâu sắc trong những câu tục ngữ quen thuộc. Một số câu tục ngữ phản ánh rất rõ tinh thần này, như: "Một miếng giữa làng bằng một sàng xó bếp", hoặc "Miếng thịt làng sàng thịt mua".

Nghiên cứu địa lý hành chính từ góc nhìn là sự phân cấp và quản trị các đơn vị địa lý của nhà nước, tác giả cũng rút ra nhiều phát hiện thú vị.

Ông phát hiện trong các điều tra dân số từ năm 1936 đến 1942, không ít những số liệu sai lệch về số lượng khai sinh/ khai tử cho các bé gái, sai lệch về số lượng nữ giới trong một làng hoặc trong một tổng.

Đáng tiếc thay, các số liệu này đã không thể được đưa ra một cách chính xác chỉ vì tâm lý "trong nam khinh nữ" vốn đã trở thành cố hữu của người dân quê Việt Nam từ bao đời.

Những nghiên cứu mới lần đầu được xuất bản

Trong lần xuất bản này, cuốn sách Địa lý hành chính và tập quán của người Việt có hai công trình lần đầu được công bố gồm: "Nghiên cứu tập quán người Việt" và "Nghiên cứu về một tổng của người Việt: tổng Dương Liễu".

Do tình thế phức tạp những năm 1944-1945, các công trình này chưa có cơ hội được in thành sách, mà mới chỉ tồn tại ở dạng bản thảo của tác giả.

Công trình "Nghiên cứu tập quán của người Việt" xuất phát từ bài diễn thuyết của Nguyễn Văn Huyên ngày 18/7/1943. Còn công trình "Nghiên cứu về một tổng của người Việt: tổng Dương Liễu" là bản thảo viết tay được thực hiện năm 1944, hiện do gia đình tác giả lưu giữ.

Cả hai công trình đều là những nghiên cứu sắc sảo, có giá trị quan trọng của Nguyễn Văn Huyên về địa lý hành chính và về phong tục, tập quán của người Việt.

Điểm nhấn của cả hai công trình này là tác giả đều điều tra, khảo sát một đơn vị hành chính mà theo ông là mang nhiều nét điển hình của làng quê Việt Nam: tổng Dương Liễu.

Nếu như công trình thứ nhất khắc họa một bức tranh khái quát về tập quán của người Việt dựa trên một trường hợp cụ thể, thì ở công trình thứ hai lại đưa ra những phân tích hết sức chi tiết, tỉ mỉ về tổng Dương Liễu ở các khía cạnh: cư trú và dân số.

Cũng trong hai công trình này, độc giả có thể nhận thấy phương pháp làm việc đặc biệt nghiêm cẩn và khoa học của Nguyễn Văn Huyên qua việc đi thực địa và vẽ lại sơ đồ các tổng/làng/xã, việc lập bảng số liệu để đối chiếu, so sánh.

Riêng sơ đồ tổng Dương Liễu, dù mới chỉ dừng ở bản vẽ tay chưa hoàn thiện, tác giả đã lập trên 20 sơ đồ khác nhau, ở cả cấp độ bao quát lẫn chi tiết, ở nhiều phạm vi, khu vực khác nhau.

Hoặc khi khảo sát về vấn đề dân số ở tổng Dương Liễu, ông cũng lập hàng chục bảng số liệu ở các thời điểm, giai đoạn hoặc nội dung khác nhau.