"Đò dọc" - Cuộc di dân của một gia đình kẻ chợ và nỗi niềm người xa quê

Bi kịch tình yêu hay bi kịch cuộc dạt trôi

Tác phẩm dày 300 trang, kể về cuộc sống của một gia đình kẻ chợ về vườn, sống lạc lõng, cô đơn và gặp nhiều nỗi éo le khi 4 cô con gái phơi phới xuân xanh bị đưa tới chốn phẳng lì, buồn tẻ.

Gia đình ông bà Nam Thành từ Bạc Liêu (Tây Nam Bộ) lên Sài Gòn rồi từ Sài Gòn trôi dạt về miệt Thủ Đức (Đông Nam Bộ) theo những biến động trong xã hội.

Từ Sài Gòn về làng thuốc Linh Chiểu, ở nơi mà nhà lân cận cách xa "cỡ hú một tiếng dài mới nghe", gia đình kẻ chợ này không khỏi thấy cô đơn lạc lõng.

10 năm ở Sài Gòn chưa đủ để thành phố hóa quê hương, rời đi giữa sự "thờ ơ của hàng xóm" và chẳng "ai thiết tha đến mình", nhưng tới miền quê chỉ có đèn măng sông tù mù và những người dân làng hiền lành, lủi thủi, gia đình này "như bị cách biệt với thế giới bằng một bức tường khoảng không".

Dưới ngòi bút mô tả rất thực và đời của nhà văn Bình Nguyên Lộc, không khí miền quê buồn tẻ, bằng phẳng được lột tả sinh động, với những cơn mưa xóa mờ tất cả, với tiếng côn trùng kêu, với những công việc ruộng vườn quanh quẩn.

Cái nơi chốn ấy càng đặc biệt tai hại với 4 cô con gái đang tuổi lấy chồng. Đến bà Nam Thành cũng sớm nhận ra: "Ở đây không phải chỗ của chúng nó. Chỗ của chúng phải vui tươi trẻ trung, sinh động hơn cái không khí ủ rũ nầy".

Khi gia đình tình cờ cứu được chàng họa sĩ tên Long bị tai nạn xe và để anh dưỡng thương tại nhà, các cô gái đã trót cùng nhau trao tấm lòng cho cùng một người duy nhất.

Giữa nỗi nóng ruột muốn gả con của ông bà Nam Thành, những yêu thương bồng bột của tuổi trẻ, chuyện éo le lên đến đỉnh điểm, xảy ra những đố kỵ, tranh giành khi "nhơn dục làm loạn tâm".

4 cô con gái được xây dựng với những cá tính rõ nét, nhưng ai cũng yêu thương nhau, có gia giáo, đều duyên dáng theo cách của riêng họ.

Cái nhìn trân trọng người phụ nữ và thông cảm cho số phận của họ đặc biệt được thể hiện rõ ở góc nhìn của họa sĩ Long.

Trước cảnh cô em út được hỏi cưới, anh thông cảm cho phản ứng đùa giỡn, muốn chống lại mà không chống được, của các cô gái: "Phản ứng ấy là sự công phẫn của họ đối với trò xem mặt "các chú lái đi coi heo". Thân người con gái sao mà như món hàng để bán. Mỗi lần có khách muốn mua, món hàng được bày ra dưới đủ khía cạnh. Người ta xem phía trước, người ta ngắm phía sau, người ta xét tướng đi, người ta thử nghe giọng nói". 

Khi biết các cô gái trót mang lòng yêu thương mình, anh không coi thường, chỉ có "thương" và "tội", bởi vì những cô gái này quá hiền lành.

Đặc biệt, khi biết chuyện người con gái anh để tâm tới đã "lầm lỡ" một lần, anh cũng không khinh thường hay trách cứ, mà dễ dàng đón nhận.

"Miền văn hóa" Nam Bộ trong văn Bình Nguyên Lộc

Là nhà văn hóa, Bình Nguyên Lộc mô tả khung cảnh đời sống của người dân Nam Bộ với sự tỉ mỉ, hứng thú và tái hiện chúng rất sinh động, rất đời. 

Căn nhà của gia đình ông bà Nam Thành toát lên vẻ truyền thống với những "lọ sành Lái Thiêu", "vách trỉ long mốt", "mâm gỗ mít tròn", phên tre. Những dụng cụ vừa quen vừa lạ, như đèn măng sông, cần vọt, cái lu, máy chiếu phim, loại cây cỏ ở vùng quê như trái lồng mứt, cỏ bù xít.

Trong tác phẩm, nhiều lần nhà văn đưa ra những bình luận và nhận xét thú vị về các tên gọi và cách dùng từ của người miền Nam, ví dụ: "Người miền Nam ta có nhiều lối đặt tên con rất ngộ nghĩnh. Có lối đặt liền với tên cha, hễ cha tên Sang thì con phải tên Trọng, cha tên Phú thì con phải tên Quí, cha tên Sâm thì con phải tên Nhung.

Có lối đặt liền với nhau. Thí dụ bốn đứa thì đặt: Nết, Na, Đằm, Thắm; năm đứa thì đặt: Cửu, Hạn, Phùng, Cam, Võ.

Ông Nam Thành đặt tên con một cách đặt biệt hơn ai cả, ông dựa theo năm chữ nhạc đầu trong điệu "Bình bán vắn" mà quyết định giọng của chữ tên của con ông. Hương, Hồng, Hoa, Quá, Thơm".

Đò dọc không chỉ chở những phận người ngược xuôi, mà còn chở cả một miền văn hóa đáng nhớ.

Đây là một tác phẩm xưa có giá trị hiện thực, giá trị nhân văn và giá trị văn hóa sâu sắc, được viết bằng một bút pháp tinh tế và duyên dáng, xứng đáng có mặt trên kệ sách của những người yêu văn hóa - văn chương.