Cửa Lũy - ngôi đền thiêng giữa đại ngàn

Tướng Nguyễn Chích hiến kế: “Nghệ An nơi đất hiểm yếu, đất rộng, người đông ... nay ta hãy đánh lấy thành Trà Lân chiếm giữ cho được Nghệ An để làm chỗ đứng chân, rồi dựa vào nhân lực, tài lực của đất ấy, thì có thể tính xong việc dẹp yên thiên hạ”.

Thực hiện kế sách ấy, tháng 10 năm 1424, sau khi san phẳng đồn Đa Căng (Thanh Hóa), thắng lớn ở Bồ Đằng (Quỳ Châu), nghĩa quân Lam Sơn tiến hành bao vây thành Trà Lân.

Để bảo vệ an toàn cho nghĩa quân, không cho giặc Minh từ đồng bằng tấn công lên giải vây cho thành Trà Lân, tại Cửa Gió - nơi gặp nhau giữa dãy núi đá hiểm trở Trốc Đồng và Thung Rất, chỉ có một con đường độc đạo đi qua, nghĩa quân đã đắp đất lũy, lập đồn chốt lũy rất kiên cố. Cửa Gió bây giờ được nhân dân gọi là Cửa Lũy.

Trước tình cảnh đó, dưới trướng của tướng quân, một nữ y tình nguyện đi chăm lo sức khỏe cho nghĩa quân. Cô là một nữ y có đức tính cần cù, đầy lòng nhân hậu, luôn tận tâm, tận lực chăm lo, cứu chữa sức khỏe cho binh sỹ.

Nhờ sự tận tụy đó, sức khỏe của nghĩa quân được bảo đảm, góp phần vào chiến thắng của nghĩa quân Lam Sơn tại miền tây Nghệ An, được mọi người tin yêu, quý trọng, tôn vinh như một ân nhân.

Một hôm, doanh trại bị dịch sốt rét hoành hành, thuốc thang thiếu thốn nghiêm trọng. Để có đủ thuốc cứu chữa cho mọi người, cô không quản ngại khó khăn, gian khổ, một mình vượt núi băng rừng đi tìm các phương thuốc quý.

Trên đường đi, do đã kiệt sức, cô dựa vào một gốc cây cổ thụ ven đường ngồi nghỉ và rồi không gượng dậy được. Không thấy cô về, quân sỹ tản đi các hướng để tìm kiếm và đưa cô về doanh trại trong trạng thái mê man, bất tỉnh, nhưng tay vẫn nắm chặt bó lá thuốc vừa hái được.

Ngày hôm sau, cô qua đời. Vô cùng thương tiếc người nữ y tận tụy đã quên mình vì sự nghiệp chăm lo sức khỏe cho binh sỹ với mong muốn góp sức cùng non sông xã tắc, chống giặc ngoại xâm (giặc Minh), giành độc lập chủ quyền cho đất nước, vị tướng quân đã cho binh sỹ an táng cô tại trên một vùng đất gần vọng gác Cửa Lũy.

Tướng quân cho rằng con Thỏ trắng đó chính là Nữ y hiện hình cứu mạng. Ông cho lập đền thờ ngay dưới gốc cây cổ thụ mà thỏ trắng xuất hiện, lấy tên là đền Cửa Lũy và tôn mỹ hiệu của nữ y là Bạch y thánh mẫu Lũy Sơn. Đền nổi tiếng linh nghiệm, nhân dân nơi đây sùng kính Bạch y, các triều đại phong kiến lần lượt phong sắc tôn thần.

Trải qua bao biến cố của lịch sử, đền đã bị chiến tranh, thiên tai tàn phá. Trong những năm gần đây, xu thế trở về cội nguồn văn hóa dân tộc, tín ngưỡng tâm linh của nhân dân được tôn trọng, đền Cửa Lũy đã được trùng tu, tôn tạo và cũng chính lần tu bổ, phục hồi này, từ tín ngưỡng thờ Nữ y (Thánh Mẫu Lũy Sơn) nhân dân nơi đây đã tôn vinh và phát triển thành tín ngưỡng thờ Tam Tòa Thánh Mẫu, tứ phủ công đồng; Lê Lợi và các tướng sĩ của ông, Hưng Đạo đại vương, phật ...

Đền đã trở thành nơi cầu phúc cầu lộc, một địa điểm sinh hoạt văn hóa tâm linh không chỉ của nhân dân huyện Anh Sơn, mà còn là của nhân dân miền núi phía Tây xứ Nghệ. Với những giá trị trên, đền được được Nhà nước xếp hạng là di tích Lịch sử - văn hóa theo quyết định số 3968 QĐ/UBND.VX ngày 6/9/2011.

Thanh Thư - Mạnh Hà