Cổng trời Hoành Sơn Quan gần 200 tuổi và chuyện khó tin kéo dài hơn 20 năm

Dãy Hoành Sơn bắt đầu từ dãy Giăng Màn, hay còn gọi là Khai Trường Sơn, ở xã Dân Hóa, Minh Hóa, tỉnh Quảng Bình, chạy từ Tây sang Đông, có những núi cao trùng trùng điệp điệp ra giáp biển.

Theo tài liệu lịch sử, từ thời vua Gia Long đã lấy dãy Hoành Sơn làm ranh giới, nửa phía Bắc thuộc tỉnh Hà Tĩnh, nửa phía Nam thuộc tỉnh Quảng Bình. Năm 1833, vua Minh Mạng cho thiết lập cửa ải ở núi Hoành Sơn. Việc xây dựng Hoành Sơn Quan nhằm kiểm soát dân chúng, phòng kẻ gian qua lại.

2 tỉnh cùng xếp hạng một di tích

Từ hướng Hà Tĩnh lên Hoành Sơn Quan có 1.000 bậc thang bằng đá, xưa được quan quân nhà Nguyễn xẻ núi tạo thành, trên đỉnh có cổng thành, người dân hay gọi là "Cổng Trời". Cổng này có cửa cao 4m, trên đắp nổi 3 chữ "Hoành Sơn Quan", có tường thành chạy dài hai bên. Công trình kiến trúc thành lũy này còn khá nguyên vẹn với vẻ trầm mặc, cổ kính.

Hoành Sơn Quan đã tồn tại gần 200 năm trên đỉnh đèo Ngang, được đánh giá là công trình có giá trị rất quan trọng trong lịch sử. Tuy nhiên, di tích đang rơi vào tình trạng xuống cấp nghiêm trọng, tường thành hoang phế, xung quanh cây cỏ mọc um tùm. Nhiều năm qua, di tích đang bị xâm hại với những hình vẽ, chữ viết, chữ ký của người dân, du khách.

Từ lúc xây dựng đến nay, Hoành Sơn Quan ít được trùng tu, bảo vệ đúng cách, đã làm giảm đi vai trò, giá trị lịch sử. Trước đây, từ đường lớn lên di tích có những bậc thang nhỏ bằng đá, quanh co, di chuyển khó khăn, theo thời gian đã xuống cấp. Trong năm 2022, UBND xã Kỳ Nam (thị xã Kỳ Anh) đã tiến hành tu bổ, nâng cấp các bậc cầu thang này với kinh phí khoảng 200 triệu đồng từ nguồn ngân sách tỉnh Hà Tĩnh.

Một trong những nguyên nhân khiến Hoành Sơn Quan có nguy cơ trở thành phế tích là do nhập nhằng trong phân định địa giới hành chính và trách nhiệm quản lý.

Theo tìm hiểu, vào năm 2002, cơ quan chức năng 2 tỉnh Quảng Bình và Hà Tĩnh đã tổ chức các cuộc họp liên quan đến Hoành Sơn Quan.

Phía Hà Tĩnh đưa ra bản đồ ranh giới mới để khẳng định "Cổng Trời" thuộc về tỉnh mình nhưng phía Quảng Bình không đồng ý. Hoành Sơn Quan cũng đã được cả Quảng Bình và Hà Tĩnh xếp hạng Di tích Lịch sử - Văn hóa vào các năm 2002 và 2005.

Cả 2 địa phương này đều đề nghị Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch công nhận Hoành Sơn Quan là Di tích Quốc gia. Tuy nhiên, cũng vì vấn đề này, đề nghị của cả 2 tỉnh đều không được chấp nhận. Từ đó đến nay, Hoành Sơn Quan vô tình bị chia làm 2, phía Bắc do Hà Tĩnh quản lý, còn phía Nam thuộc Quảng Bình.

Hoành Sơn Quan bị xâm hại với nhiều vết vẽ bẩn của người dân, du khách (Ảnh: Dương Nguyên - Tiến Thành).

Trước đây, mọi phương tiện khi vượt đèo Ngang đều đi qua Hoành Sơn Quan, di tích này cũng được nhiều người biết đến vì kiến trúc thành lũy quân sự nổi bật. Tuy nhiên, từ khi có hầm đường bộ, người và phương tiện qua Hoành Sơn Quan vắng hẳn. Thỉnh thoảng mới có vài nhóm bạn trẻ "phượt" bằng xe máy, dừng chân bên di tích này thăm thú, chụp ảnh.

Cách đây khoảng 7 năm, người dân còn tự ý xây một miếu lớn sát Hoành Sơn Quan, xâm phạm trực tiếp di tích. Khi phát hiện vụ việc, cơ quan chức năng tỉnh Quảng Bình đã tiến hành phá dỡ ngôi miếu. Ngôi miếu này hiện còn tồn lại phần móng và một am thờ, thỉnh thoảng vẫn có người đến thắp hương, khấn bái.

Ngành văn hóa Hà Tĩnh - Quảng Bình lên tiếng

Ông Mai Xuân Thành, Phó Giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao tỉnh Quảng Bình, cho biết việc tranh chấp Hoành Sơn Quan dai dẳng hàng chục năm qua giữa 2 địa phương là về 2 góc độ. Về địa giới hành chính, ngày nay Hoành Sơn Quan nằm bên mái núi Hà Tĩnh tính theo đường phân thủy, nhưng xét về lịch sử và việc bảo vệ di tích thì thuộc Quảng Bình.

Cũng theo vị lãnh đạo này, Hoành Sơn Quan đang xuống cấp và nguy cơ trở thành phế tích nếu không được giải quyết, công nhận một cách rõ ràng thuộc về tỉnh nào. Cũng bởi lý do này, di tích uy nghi, cổ kính Hoành Sơn Quan đến nay ít được tu bổ, tôn tạo. 

Song, trao đổi với phóng viên Dân trí, ông Trần Xuân Lương, Phó giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch (VH-TT&DL) Hà Tĩnh lại khẳng định rằng, di tích Hoành Sơn Quan hoàn toàn nằm trong địa giới của Hà Tĩnh nên không có chuyện tranh chấp.

Ông Nguyễn Tùng Lĩnh, Trưởng Phòng Quản lý văn hóa (Sở VH-TT&DL Hà Tĩnh) cũng khẳng định không có chuyện tranh chấp Hoành Sơn Quan và di tích này cũng không xuống cấp.

"Chúng tôi nhất quán quan điểm từ đầu là không có chuyện tranh chấp. Mỗi khi di tích xuống cấp, tỉnh Hà Tĩnh đã tu bổ, tôn tạo", ông Lĩnh nói.

Cụ thể, theo ông Lĩnh, thời gian qua, chính quyền thị xã Kỳ Anh được giao quản lý di tích này. Từ năm 2012 đến nay, Hà Tĩnh ít nhất 2 lần tu sửa các bậc cầu thang lên Hoành Sơn Quan và cắm biển chỉ dẫn.

Trao đổi về vấn đề nêu trên, Tiến sĩ sử học Nguyễn Khắc Thái nêu quan điểm, Hoành Sơn Quan đến nay vẫn chưa được công nhận Di tích Quốc gia là thiếu sót. Hoành Sơn Quan không chỉ có giá trị về mặt lịch sử - văn hóa, gắn liền với hành trình phát triển đất nước mà đây còn là một danh thắng trên dãy Hoành Sơn. Nếu  làm tốt, biết quan tâm đầu tư, di tích này sẽ là nơi khai thác du lịch tiềm năng.

Theo Tiến sĩ Thái, biên giới Quốc gia mới cố định, còn địa giới giữa các tỉnh, thành phố thì có thể điều chỉnh cho phù hợp với đặc điểm chính trị, kinh tế, văn hóa, lịch sử từng địa phương, từng giai đoạn.

"Nếu khai thác du lịch thì Hoành Sơn Quan là điểm đến chung, việc cần làm ngay đối với Hoành Sơn Quan là cơ quan chức năng trung ương sớm quyết định giao cho một trong 2 tỉnh Quảng Bình hoặc Hà Tĩnh để di tích sớm được xếp hạng Quốc gia, được bảo tồn và phát huy tác dụng", Tiến sĩ Thái nêu quan điểm.

"Nói di tích đang bị 2 tỉnh tranh chấp là hiểu sai"

Ông Nguyễn Trí Sơn, Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Hà Tĩnh (nguyên Trưởng phòng Quản lý di sản - Sở VH-TT&DL Hà Tĩnh; nguyên Giám đốc Bảo tàng Hà Tĩnh), cho biết, theo các tài liệu lịch sử, năm 1833, theo đề xuất từ Bộ Hình, vua Minh Mạng cho xây dựng cổng thành trên đỉnh Hoành Sơn Quan, giao cho người canh gác, kiểm soát người qua lại.

Từ Hoành Sơn Quan nhìn về phía Bắc là vùng đất Kỳ Nam (Kỳ Anh, Hà Tĩnh). Nơi đó có núi đồi, biển cả, đồng ruộng, khu dân cư. Ở hướng ngược lại về phía Nam là vùng đất thuộc xã Quảng Đông, huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình với núi đồi trùng điệp.

Gần đây, tỉnh Hà Tĩnh đã chi ngân sách để tu sửa cầu thang và biển chỉ dẫn di tích (Ảnh: Dương Nguyên).

Đây là cửa ải quan trọng để kiểm soát đường đi vào kinh thành Huế từ phía Bắc. Tương tự, việc kiểm soát từ phía Nam có Hải Vân Quan, được cho xây dựng trên đỉnh đèo Hải Vân, thuộc ranh giới Thừa Thiên - Huế và Đà Nẵng.

Từ đó, ông Sơn cho rằng, xét về lịch sử, công trình này được xây dựng từ thời nhà Nguyễn, không phải do Hà Tĩnh hay Quảng Bình xây nên không thuộc tỉnh nào.

"Vì thế, nhiều người nói di tích đang bị 2 tỉnh tranh chấp là hiểu sai vấn đề về văn hóa, lịch sử", ông Sơn nói.

Cũng theo ông Sơn, xét về mặt địa lý, Hoành Sơn Quan hiện nay nằm trên địa phận, địa giới quản lý hành chính của tỉnh Hà Tĩnh, thuộc xã Kỳ Nam, thị xã Kỳ Anh. Song, việc quản lý, phát huy giá trị văn hóa, lịch sử của di tích chưa được hiệu quả.

"Hà Tĩnh đứng ra quản lý, xếp hạng di tích là đúng vì đất của họ. Còn Quảng Bình muốn làm những việc này với di tích thì phải có đất. Nếu Hoành Sơn Quan xuống cấp, Hà Tĩnh có trách nhiệm tu bổ, sửa chữa đầu tiên, còn Quảng Bình muốn bỏ tiền làm thì cũng tốt thôi, không sao cả", ông Sơn nêu quan điểm.