Cán bộ phường, xã mới: Từ "thừa hành" tới kiến tạo chính sách

Từ thực thi sang làm chính sách

Trước khi luật Tổ chức chính quyền địa phương (sửa đổi) được ban hành, Điều 31 Luật 77/2015/QH13 quy định nhiệm vụ chính quyền xã dừng ở việc tổ chức thi hành Hiến pháp, pháp luật và giải quyết các vấn đề theo phân cấp; thẩm quyền xây dựng chính sách hầu như tập trung ở cấp huyện, tỉnh. 

Luật 72/2025/QH15 trao cho Hội đồng nhân dân (HĐND) cấp xã 27 nhóm nhiệm vụ, quyền hạn độc lập, tăng 19 nhiệm vụ so với Luật hiện hành, HĐND phường có 29 nhiệm vụ, tăng 22 nhiệm vụ so với Luật hiện hành.

Những nhiệm vụ mới của HĐND cấp xã bao hàm từ quyết định kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội, phân bổ ngân sách, phê chuẩn dự án hạ tầng tới ban hành biện pháp bảo vệ môi trường, an sinh xã hội và chuyển đổi số tại địa phương...

Ví dụ, tại Điều 24: HĐND phường "quyết định biện pháp thực hiện quy hoạch đô thị, khuyến khích phát triển kinh tế đô thị, thành lập - giải thể tổ dân phố…". Trong khi Luật 77/2015 chỉ cho HĐND xã quyết định dự toán, an ninh trật tự.

Bộ trưởng Bộ Nội vụ Phạm Thị Thanh Trà từng nhấn mạnh: "HĐND cấp xã không còn là thiết chế hỗ trợ mà là cơ quan quyền lực nhà nước độc lập, nền tảng tại cơ sở. HĐND cấp xã sẽ trực tiếp đại diện cho nhân dân thực thi quyền lực nhà nước ngay trong cộng đồng dân cư".  

Khoảng 85% đầu việc đang thuộc huyện được chuyển hẳn về xã; phần việc yêu cầu liên xã, liên tỉnh hoặc chuyên môn cao (15%) mới giữ ở cấp tỉnh.

Sự dịch chuyển này biến cấp xã thành "điểm phát sinh chính sách đầu tiên", trong khi cấp tỉnh đóng vai trò điều phối, giám sát tổng thể.

Khoảng cách về năng lực và trách nhiệm

Trong mô hình cũ, cán bộ, công chức xã chủ yếu kê khai, xác nhận và trình hồ sơ đúng quy trình; đánh giá công vụ thiên về kỷ luật thực thi. Luật mới yêu cầu họ phân tích dữ liệu địa phương, thiết kế chính sách và giải trình trước cử tri - những năng lực vốn thuộc về cấp huyện trở lên.

Nghị định 33/2023/NĐ-CP (vẫn còn hiệu lực) đòi hỏi công chức xã có bằng đại học chuyên ngành phù hợp. Luật 72/2025 nâng thêm chuẩn về lý luận chính trị, khả năng khai thác hệ thống số và soạn thảo văn bản quy phạm.

Trách nhiệm giải trình cũng sâu hơn: HĐND xã có quyền chất vấn, bãi nhiệm, thậm chí kiến nghị giải tán UBND xã khi điều hành kém hiệu quả; ngược lại chủ tịch UBND xã phải công khai báo cáo công vụ định kỳ, cam kết KPIs (Chỉ số đo lường kết quả công việc) chuyển đổi số và chất lượng dịch vụ công.

Những chuẩn mực mới cho đội ngũ phường, xã

Bộ Nội vụ xác lập ba trụ cột năng lực. Thứ nhất, bản lĩnh chính trị liêm chính, minh bạch, chịu trách nhiệm cá nhân về mọi quyết định. Thứ hai, chuyên môn thống kê - phân tích - lập quy đủ để soạn thảo nghị quyết, đề án ngân sách. Thứ ba, kỹ năng số: vận hành cổng dịch vụ công, liên thông dữ liệu và bảo đảm an toàn thông tin.

Các địa phương được yêu cầu rà soát, điều động cán bộ có trình độ từ cấp tỉnh, huyện xuống xã, đồng thời mở lớp bồi dưỡng chính sách công, kinh tế địa phương, phân tích dữ liệu lớn. Sau sáu tháng chuyển tiếp, việc đánh giá, xếp lương gắn chặt với kết quả thực thi các quyền hạn mới.

Lộ trình triển khai và bảo đảm nguồn lực

Để tránh "khoảng trống pháp lý", Chính phủ đã ban hành 28 nghị định phân cấp, phân quyền chi tiết, có hiệu lực tạm thời tới tháng 2/2027; trong giai đoạn "vừa chạy, vừa xếp hàng", xã được nhận nhiệm vụ trước và kiến nghị điều chỉnh sau nếu vượt quá năng lực.

Song song, Nghị định 154/2025/NĐ-CP về tinh giản biên chế cho phép giữ nguyên số lượng cán bộ hiện hữu đến hết năm 2026, ưu tiên bồi dưỡng thay vì cắt giảm, nhằm bảo đảm đủ nhân lực tiếp nhận 1.065 đầu việc mới được phân quyền.