Có gì đặc biệt về "vàng đen" của Ukraine?

Nếu dầu mỏ được biết đến rộng rãi như một loại vàng đen của nhiều quốc gia, thì vàng đen của Ukraine lại là một loại đất trồng giàu dinh dưỡng.

Ukraine - vựa nông sản của thế giới

Ukraine là một trong những nước xuất khẩu ngũ cốc cũng như dầu thực vật lớn trên thế giới. Ngô và lúa mì là hai sản phẩm nông nghiệp xuất khẩu chính của Ukraine. 

Theo GTAS Forecasting từ S&P Global Market Intelligence, năm 2021, xuất khẩu ngô của Ukraine ước tính đạt 27,2 triệu tấn và xuất khẩu lúa mì là 21,2 triệu tấn. Hai mặt hàng này lần lượt chiếm 12,8% và 10,5% tổng kim ngạch xuất khẩu thế giới.

Ngoài ngô và lúa mì, Ukraine còn xuất khẩu ra thế giới một lượng lớn dầu thực vật, hạt hướng dương, hạt cải dầu, hạt colza và các loại ngũ cốc khác, bao gồm lúa mạch đen và yến mạch.

Ukraine còn được gọi là "giỏ bánh mì của châu Âu". Theo số liệu từ IHS Markit, xuất khẩu ngũ cốc của nước này sang EU đã tăng vọt từ 682 nghìn tấn năm 2010 lên 15,9 triệu tấn năm 2019, đặc biệt xuất khẩu ngô tăng từ 533 nghìn tấn lên 14,3 triệu tấn. Về giá trị, năm 2019, xuất khẩu ngũ cốc của Ukraine sang EU tăng 23,9% so với cùng kỳ, đạt trên 3 tỷ USD, sau đó xuất khẩu giảm 36,8% vào năm 2020, phục hồi 34,1% vào năm 2021, đạt 2,6 tỷ USD.

Năm 2021, theo ước tính của GTAS Forecasting, Ukraine là nhà cung cấp ngũ cốc lớn thứ hai cho Liên minh châu Âu, chiếm 14% tổng lượng ngũ cốc của EU nhập khẩu về khối lượng.

Ukraine cũng là một nhà cung cấp thực phẩm lớn cho các nước có thu nhập thấp và trung bình. Theo một báo cáo của S&P Global Market Intelligence, trong năm 2021, 55,1% lúa mì Ukraine được xuất khẩu sang châu Á và 40,7% sang các nước châu Phi.

Các nhà nhập khẩu lúa mì Ukraine lớn nhất trong năm 2021 là Ai Cập, Indonesia, Bangladesh, Thổ Nhĩ Kỳ và Yemen. Hầu hết các quốc gia này phụ thuộc nhiều vào nguồn cung lúa mì của Ukraine, chủ yếu là các quốc gia nằm ở Bắc Phi (Ai Cập, Libya) và khu vực Tây Á (như Lebanon và Yemen). Đối với Indonesia và Bangladesh, Ukraine cũng là nhà cung cấp lúa mì lớn thứ hai của các quốc gia này.

Ukraine có khoảng 42 triệu ha đất nông nghiệp với 32 triệu ha hiện đang được canh tác hàng năm, chiếm diện tích lớn hơn cả Italy. Với quy mô và độ phì nhiêu của đất nông nghiệp ở đất nước này, cùng với phạm vi rộng lớn để tăng thu hoạch và hiệu quả cao hơn thông qua quá trình hiện đại hóa liên tục, không quá lời khi nói rằng Ukraine có thể cung cấp nông sản cho toàn thế giới.

Xuất khẩu nông sản của Ukraine ngày càng tăng ở các thị trường toàn cầu quan trọng như Trung Quốc, Ai Cập, Ấn Độ, Thổ Nhĩ Kỳ và EU.

Các quốc gia Trung Đông là đối tác tiềm năng đối với các nhà xuất khẩu nông sản Ukraine. Điều này thể hiện rõ trong chuyến thăm vào tháng 2/2021 của Tổng thống Zelenskyy tới UAE, và ký một loạt các bản ghi nhớ và thỏa thuận trị giá khoảng 3 tỷ USD, trong đó thương mại nông nghiệp là nội dung nổi bật nhất. Ukraine còn đặt mục tiêu cung cấp an ninh lương thực cho UAE cũng như một số quốc gia khác trong khu vực bao gồm Saudi Arabia và Qatar.

Ngày nay, Ukraine là một trong 3 nước xuất khẩu các sản phẩm hữu cơ hàng đầu vào EU. Các sản phẩm hữu cơ đóng vai trò là một trong những động cơ thúc đẩy sự phát triển trong tương lai của ngành nông nghiệp Ukraine.

Sự trù phú đến từ một loại đất

Ukraine là vùng đất rộng lớn của châu Âu với nền nông nghiệp phong phú nhờ đất đai màu mỡ được biết đến với cái tên Chernozem.

Theo Cơ sở Tham chiếu Toàn cầu về Tài nguyên Đất (WRB), hệ thống phân loại đất của Tổ chức Nông Lương thuộc Liên Hợp Quốc (FAO), Chernozem là tên của loại đất ở Ukraine với lớp trên màu đen dày ít nhất 25 cm và giàu vật liệu thực vật đã phân hủy.

Cái tên Chernozem có nguồn gốc từ "chorniy", có nghĩa là "đen" và "zemlya", có nghĩa là "đất" trong tiếng Nga. Nó được đặt tên vào năm 1883 bởi nhà địa lý người Nga Vasily. V. Dokuchaev, người sáng lập ra khoa học đất. Ông nhận ra rằng năng suất nông nghiệp phần lớn được quyết định bởi loại đất, và điều này bị chi phối bởi địa chất, khí hậu, sinh vật và thời gian hình thành đất.

Chernozem chứa nhiều mùn và cacbon. Ở Ukraine, độ dày của lớp đất đen có thể lên đến vài mét.

Loại đất này có một cấu trúc rất tốt, giúp rễ cây dễ dàng phân nhánh và cung cấp đủ oxy cho các loài sinh vật trong đất. Chernozem chứa rất nhiều các sinh vật và chúng hoạt động ở độ sâu lớn hơn so với các loại đất khác, do đó giúp cải thiện hơn nữa cấu trúc của đất. Đất đen cũng chứa nhiều canxi nên không dễ bị chua. Tất cả những đặc tính này khiến Chernozem không cần nhiều phân bón bổ sung hoặc chất điều hòa đất vẫn tạo ra năng suất cây trồng cao.

Một phần tư đất Chernozem trên thế giới nằm ở Ukraine, và 68% diện tích đất của quốc gia này là loại đất giàu dinh dưỡng này.

Đây là một nguyên nhân dẫn đến xung đột?

Đất đen ở Ukraine là một trong những loại đất năng suất cao nhất trên thế giới, và người Nga nhận thức rất rõ về điều này. Nga có truyền thống lâu đời về khoa học đất và các chuyên gia của nước này đã có những đóng góp đáng kể cho lĩnh vực này. Nếu người Nga đặt mục tiêu chinh phục Ukraine, những mảnh đất đen màu mỡ chắc chắn là một điểm nhấn lớn trong chương trình nghị sự của họ.

Một trong những đặc điểm nổi bật trong những ngày đầu của cuộc xung đột diễn ra ở Ukraine là hình ảnh những chiếc xe tăng Nga mắc kẹt trong lớp đất đen dày đặc trên lãnh thổ của Ukraine. 

Trong khi địa hình lầy lội của Ukraine dường như đang kiểm soát những chiếc xe tăng của Nga, thì việc nắm giữ quyền kiểm soát tối cao đối với vùng đất đó, đặc biệt là đất đen quý giá, là mục tiêu chính của ông Vladimir Putin.

BBC đưa tin, "một giả thiết khác là Nga sẽ yêu cầu Chính phủ Ukraine từ bỏ lãnh thổ ở miền đông Ukraine". Và không biết có phải trùng hợp hay không nhưng miền đông là nơi có diện tích đất đen lớn nhất ở Ukraine.

Biến đổi khí hậu đã và đang gây ra sự gián đoạn sâu sắc cho 3/4 lãnh thổ của Nga ở bắc cực. Phản ứng của thế giới đối với sự nóng lên toàn cầu cũng đã đặt ra câu hỏi liệu nhiên liệu hóa thạch, chiếm gần một nửa kim ngạch xuất khẩu của Nga, có phải là sự đặt cược dài hạn đảm bảo cho nền kinh tế Nga hay không.

Nguồn đất đen của Ukraine được coi là loại đất giàu nhất trên thế giới, và trải dài từ Moldova đến tận Siberia về phía đông, trước khi kết thúc ở gần Irkutsk. Địa hình của Ukraine - không quá bằng phẳng cũng không quá gập ghềnh - cũng là nơi lý tưởng để thu hoạch và canh tác đất ổn định, đáng tin cậy.

Lớp đất đen dày này ngày nay bao phủ hơn một nửa diện tích đất của đất nước Ukraine. 32 triệu ha trong tổng số 42 triệu ha đất nông nghiệp của Ukraine được canh tác hàng năm. Con số này tương đương với khoảng một phần ba diện tích đất canh tác trong toàn Liên minh châu Âu.

Ukraine, trước đây là nền kinh tế của Liên Xô, hiện là nước sản xuất cây trồng lớn cho thị trường thế giới. Ông Roman Leshchenko, Bộ trưởng Bộ Chính sách Nông nghiệp của Ukraine, năm ngoái cho biết quốc gia này có thể "nuôi cả thế giới" theo đúng nghĩa đen. Ukraine chiếm 12% nguồn cung lúa mì toàn cầu và khoảng 1/5 sản lượng ngô toàn cầu, theo Ngân hàng ING và Bộ Nông nghiệp Mỹ. Năm 2021, xuất khẩu lúa mì của Ukraine trị giá khoảng 5,1 tỷ USD.

Không thể biết điều gì thực sự thúc đẩy ông Putin đưa quân sang Ukraine, nhưng loại đất màu đen giàu có dường như vô tận của Ukraine gần như chắc chắn đóng một vai trò trong các tính toán về xung đột này.

Hiện trạng đất và giải pháp

Sở hữu 25% diện tích đất đen phì nhiêu trên thế giới nhưng người Ukraine đã không thể tận dụng đầy đủ nguồn tài nguyên giàu có này.

Giống như người dân ở những nơi khác trên thế giới, người Ukraine đã gây ra những thiệt hại to lớn cho môi trường. Về lý thuyết đất Chernozem với sự màu mỡ có thể nuôi sống thế giới, nhưng trên thực tế, nó lại là đối tượng của xói mòn đất, rửa trôi đất bởi các hoạt động không bền vững, gây ra bởi việc cày xới, độc canh, hệ thống tưới tiêu, bón phân, bỏ hoang, v.v. .

Người ta ước tính (trong báo cáo này của FAO) rằng Ukraine mất 500 triệu tấn đất mỗi năm do xói mòn, tương đương với mất 5 tỷ USD mỗi năm về chất dinh dưỡng. Hay trong một phép tính khác, cứ một tấn ngũ cốc sản xuất ra thì mất 10 tấn đất. Báo cáo tương tự của FAO đưa ra các giải pháp và phương pháp cho nông nghiệp bảo tồn (CA) và nông nghiệp thông minh với khí hậu (CSA), đã được áp dụng thành công ở Kazakhstan và các nơi khác.

Theo Ngân hàng Thế giới (WB), biến đổi khí hậu cũng là một tác nhân ảnh hưởng xấu đến "các khu vực năng suất cao của đất nước, chẳng hạn như khu vực thảo nguyên ở phía nam, nơi sản xuất 50% ngũ cốc cho Ukraine".

Thêm vào đó, lệnh cấm bán đất vào năm 2001 đã trở thành một phương tiện để các quan chức tham nhũng kiếm tiền bằng cách phân bổ bất hợp pháp các lô đất nông nghiệp cho các nhà phát triển. Theo số liệu của cơ quan nhà nước Ukraine, ít nhất 5 triệu ha đất đã biến mất kể từ khi bắt đầu lệnh cấm.

Chia sẻ với TRT World, ông Roman Leshchenko, cựu Bộ trưởng Nông nghiệp Ukraine, cho biết: "Người Ukraine đã không thể tận dụng hết tài nguyên nông nghiệp giàu có này trong suốt 30 năm kể từ khi đất nước giành được độc lập".

Nhiều người hoạt động lĩnh vực nông nghiệp đã chiến đấu trong nhiều năm để chấm dứt lệnh cấm. Vào tháng 3/2020, Quốc hội Ukraine cuối cùng đã bỏ phiếu cho cải cách ruộng đất nông nghiệp và hủy bỏ lệnh cấm. Nhờ quyết định lịch sử này, 7 triệu chủ đất Ukraine đã nhận được quyền sử dụng đất theo ý mình.

Tiếp đó đất nước đã tiến hành một loạt cải cách ruộng đất nông nghiệp, phát triển các công cụ để cung cấp tài chính hợp lý cho các doanh nghiệp nông nghiệp và tạo điều kiện cho nông dân tiếp cận các khoản vay ngân hàng với lãi suất cạnh tranh để mua máy móc, cây giống và phân bón chất lượng.

Điều này cho thấy chính phủ Ukraine luôn bám sát ý tưởng cốt lõi rằng đất nông nghiệp của là tài sản lớn nhất của quốc gia. Trong những năm tới, điều này sẽ khiến Ukraine có đủ khả năng để đảm nhận một vai trò ngày càng lớn trong an ninh lương thực toàn cầu. Người Ukraine cuối cùng sẽ gặt hái được những lợi ích từ sự màu mỡ huyền thoại của đất nước và cả thế giới sẽ biết đến Ukraine như một vùng đất giàu có về nông nghiệp. 

Vàng đen mới

Thế giới đang ở một thời điểm quan trọng, và hậu quả của cuộc chiến ở Ukraine sẽ lan rộng trên toàn thế giới. Các vấn đề về đất sẽ làm cho vấn đề này trở nên tồi tệ hơn. Các thảm họa tự nhiên có thể gây xói mòn đất, và sẽ thật đáng tiếc nếu điều này xảy ra với loại đất tốt nhất thế giới.

Có vẻ như xăng dầu không còn là vàng đen, thời kỳ hoàng kim của Big Oil đã qua, tuy nhiên nó đã góp phần nâng mức sống của người dân lên mức hiện tại (ít nhất là ở một số nước giàu). Đất đen tốt, như Chernozem của Ukraine, là vàng đen của tương lai (và thực tế là chúng luôn như vậy, chỉ là đất chưa nhận được sự quan tâm xứng đáng). Dầu mỏ và vàng không thể ăn được. Tiền cũng không. Do đó, điều quan trọng hàng đầu là đất, không chỉ riêng đất Chernozem, cần phải được quản lý một cách bền vững ở mọi nơi trên thế giới.