Nghĩa hổ và chuyện người Nam Bộ thờ cọp

Tín ngưỡng thờ cọp là tín ngưỡng dân gian thờ loài vật phổ biến nhất ở Nam Bộ, cùng với tín ngưỡng thờ Ông - tức cá voi. Hầu như đình làng nào cũng có miếu Sơn Quân - tức miếu thờ Thần Hổ.

Trong lễ Kỳ yên đình làng Nam Bộ, lễ Tế Sơn Quân là một trong những nghi thức quan trọng, được dân làng tín cẩn, trang nghiêm. Ngoài ra, nhiều nơi còn lập riêng miếu thờ Ông Hổ và hương khói ngày đêm, bày tỏ lòng thành với vị Sơn Quân - một dạng phúc thần của làng xã.

Các bình phong ở trước đình làng cũng lấy hình ảnh Ông Cọp làm biểu tượng, bên cạnh Rồng và Lân. Phong tục thờ cúng ở đình làng Nam bộ mặc định "Tả Thanh Long, hữu Bạch Hổ". Người Nam bộ quan niệm Bạch Hổ là con hổ thần, hổ tu tiên, không ăn thịt, bách hại mà còn phù trợ dân làng. Rõ ra, trong quan niệm dân gian, hổ cũng có con dữ, con hiền.

Tuy nhiên việc vì sao người Nam Bộ thờ cọp thì có lẽ không phải ai cũng biết. Theo một số sử sách, quá trình Nam tiến khai cơ lập nghiệp trên vùng đất mới, cọp luôn là nỗi ám ảnh của lưu dân. Nơi ở bị xâm phạm, cọp quay lại chống trả lại con người. Ở miền Tây nhiều miếu thờ cọp không để đích danh mà là xưng "Ông Cọp", "Ông Cả", "Ông Ba Mươi", hay "hia Khại", "Hương quản" (vùng Cà Mau)…

Sự đa chiều trong tín ngưỡng thờ cọp còn được giải thích rằng: Người lưu dân đến đây khai hoang lập nghiệp, nhưng họ rất biết điều với quy tắc bất thành văn: "rừng nào cọp ấy" nên không dám "xưng hùng xưng bá", vỗ ngực xưng tên. Họ lập nghiệp ở vùng đất mới, xin cử ông Cọp làm Cả, làm Ông, họ đứng sau một bậc.

Truyện nghĩa hổ

Trong kho tàng văn học dân gian Nam Bộ, tồn tại một thể loại truyện gọi là "nghĩa hổ" - nghĩa là truyện về những con cọp sống hiền hòa, giúp đỡ người dân, trọng tình vẹn nghĩa, để đức cho đời sau.

Nổi bật trong các truyện nghĩa hổ là mô-típ truyện người dân đỡ đẻ cho "Bà Thầy"- tức cọp cái. Có khoảng 10 truyện kể về loại này. Mẫu số chung là khi cọp vợ chuyển dạ, cọp chồng vào trong xóm tìm các bà mụ vườn (người đỡ đẻ cho sản phụ) cõng vào rừng để giúp vợ "khai hoa nở nhụy". Khi "mẹ tròn con vuông", cọp lại đều đặn tha thú rừng thảy trước nhà bà mụ để trả ơn.

Ở Hiệp Thành - Bạc Liêu có miếu Cọp Ba Chân, ẩn chứa trong đó là giai thoại: thấy con cọp nhiều lần tha thú rừng cho bà mụ, một gã thợ săn bèn đặt bẫy bắt cọp. Cọp dính bẫy, đành tự cắn đứt chân mình thoát thân, nên chỉ còn ba chân. Về sau cọp chết, dân làng cảm thương loài vật có nghĩa đã cất miếu thờ phượng.

Với cọp, lưu dân không hẳn lúc nào cũng ác cảm. Đoạn giáp ranh giữa tỉnh Bạc Liêu và tỉnh Sóc Trăng (trên quốc lộ 1A) có cầu Nàng Rền, vào một chút có nhà thờ công giáo Nàng Rền. Chúng tôi có dịp trao đổi với linh mục Nguyễn Văn Chánh, thời điểm ấy là cha sở nhà thờ Nàng Rền (nay đã qua đời), về lai lịch địa danh này.

Linh mục Nguyễn Văn Chánh kể rằng, hồi xưa cọp đực thì gọi là ông; còn cọp cái thì gọi là bà hoặc nàng. Mỗi lần cọp cái chuyển dạ đau đẻ lại rên khắp xóm cùng làng đều nghe. Bà con gọi là Nàng Rên, lâu dần đọc trại là Nàng Rền.

Ở huyện Cái Nước, tỉnh Cà Mau, có địa danh và cũng là tên ấp "Cái Cấm". Chúng tôi đã rất thắc mắc nguồn gốc địa danh này và đi tìm những người lớn tuổi trong xóm để tìm hiểu.

Những bậc cao niên ở đây kể, ngày kia ông Hội Núi - người dân trong xóm - đi đốn lá, thình lình lại thấy cọp đang ngồi nhìn ông. Ông cứ thản nhiên làm việc. Đến giờ Ngọ, cọp vào bọng cây ngủ trưa, ông lấy gốc cây đẽo thành cái nút chai khổng lồ nhét vào bọng cây nhốt cọp bên trong, thức giấc cọp nhảy lung tung. Ông nạt cọp, cọp nằm im vâng theo. Đến giờ Thân, trước khi về, ông thả cọp ra và đường ai nấy đi.

Truyện "Nghĩa hổ" sưu tầm ở Bến Tre sẽ minh chứng thêm cho lối sống có nghĩa của cọp. Truyện rằng ngày xưa ở Kiến Hòa, làng Hòa Phụng có vợ chồng Tú tài họ Võ, hiếm muộn con cái. Ông bà Tú có mua một con hổ con về nuôi.

 Sau vài năm, hổ lớn nhanh và rất mực nghe lời chủ. Riêng vợ chồng ông Tú thì xưng với hổ bằng con và hô là cha mẹ, nghe rất thân tình. Ông bà Tú cũng đã sinh được con trai. 10 năm sau đó, ông Tú phải ra kinh đô Huế nhậm chức quan. Con hổ nhất quyết đòi theo bảo vệ cha, nhưng rồi đành ở nhà vì nghe lời ông Tú là phải ở nhà bảo vệ mẹ và em.

Vài năm sau nữa, ông Tú lâm bệnh nặng qua đời, thi hài được chở về Hòa Phụng để an táng. Con hổ và mẹ con bà Tú khóc thương vô hạn. Riêng con hổ thì không thèm ăn uống, cứ nằm li bì bên quan tài cha. Sau khi an táng ông Tú, con hổ đập đầu chết bên cạnh mộ cha. Bà con vô cùng cảm kích tình nghĩa của con hổ nên bèn chôn hổ bên cạnh mộ ông Tú và lập miễu nhỏ thờ con vật có nghĩa này. Người dân gọi nôm na là miễu Hai Cha Con.

Qua những giai thoại về cọp ở Nam bộ, đôi khi là nhân cách hóa, loài cọp trong truyện dân gian Nam bộ phần nào cho thấy sự đồng hành của loài động vật này trong cuộc khẩn hoang của tiền nhân. Tín ngưỡng thờ cọp còn cho thấy sự đa dạng trong tín ngưỡng dân gian Nam Bộ, làm nên bản sắc văn hóa phong phú của vùng đất này.

Quốc Anh