Thăm Gia Miêu Ngoại Trang - nơi phát tích Vương triều Nguyễn

Thôn Gia Miêu, xã Hà Long, nơi đây xưa kia chính là Gia Miêu Ngoại Trang, thuộc tổng Thượng Bạn, huyện Tống Sơn, phủ Hà Trung, trấn Thanh Hoa (nay thuộc xã Hà Long, huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hóa).

Trở lại cội nguồn lịch sử, vào cuối đời Hậu Lê, Nguyễn Kim (hậu duệ của Nguyễn Công Duẩn) là một tướng giỏi có nhiều công lao được phong tước An Thành Hầu. Năm 1527, sau khi nhà Lê bị Mạc Đăng Dung cướp ngôi lập nên triều Mạc. Không từ bỏ ý chí, Nguyễn Kim chiêu tập hào kiệt bốn phương lánh lên Sầm Châu - vùng Thanh Hoá giáp Lào lập bản doanh phò Lê diệt Mạc.

Về sau, Nguyễn Kim tìm được Lê Duy Ninh (là con vua Lê Chiêu Tông ở Thanh Hóa). Sau đó mang sang Lào lập làm vua, đặt niên hiệu là Nguyên Hòa (vua Lê Trang Tông 1533 - 1548), khởi đầu sự nghiệp trung hưng nhà Lê. Nguyễn Kim được vua Trang Tông phong làm Thượng phụ Thái sư Hưng quốc công Trưởng nội ngoại sự để phò vua diệt Mạc, lấy lại giang sơn.

Năm Ất Tỵ 1545, Nguyễn Kim khi đó đã 78 tuổi, bị Dương Chấp Nhất là tướng của nhà Mạc đầu độc chết. Vua Lê thương tiếc, truy ban tước Chiêu Huân Tĩnh công. Thi hài ông được đưa về táng ở núi Triệu Tường.

Tương truyền, khi quân lính vừa đặt quan tài Nguyễn Kim xuống huyệt, bỗng đâu trời nổi cơn sấm sét, mưa gió ầm ầm, miệng huyệt từ từ khép lại, khiến mọi người kinh hãi chạy xuống núi. Một lát sau trời quang mây tạnh, quân lính trở lại thì chỉ thấy nơi đặt quan tài đá núi lô nhô, trùng điệp, cây cỏ tốt tươi, không biết mộ táng nơi nào. Núi có tên là Thiên Tôn từ đấy. Về sau, mỗi lần tế bái Triệu tổ, các vua nhà Nguyễn chỉ biết trông lên núi Thiên Tôn mà bái vọng.

Thế phả họ Nguyễn ghi, vị tổ Nguyễn Công Duẩn là hậu duệ đời thứ 10 của Định Quốc công Nguyễn Bặc (người có công giúp Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 xứ quân lập lên nhà Đinh). Tổ tiên Nguyễn Công Duẩn đã sớm biến cả một vùng sơn lam chướng khí, nước độc hoá nước lành, đất chua thành đất ngọt để xây nên những đồng lúa tốt tươi. Chính vì thế, trong cuộc khởi nghĩa Lam Sơn, Nguyễn Công Duẩn đã cung cấp 10 vạn thạch lương, 350 thùng mắm muối, có công lớn trong nhiều trận chiến với quân xâm lược nhà Minh.

Sau khi giành lại giang sơn, Lê Thái tổ phong cho Nguyễn Công Duẩn tước Thái bảo Hoàng công, cho con cháu đời đời làm quan triều Lê. Nguyễn Công Duẩn có 7 người con, gồm: Nguyễn Đức Trung, Nguyễn Nhân Chính, Nguyễn Nhân Hiếu, Nguyễn Như Trác, Nguyễn Văn Lỗ, Nguyễn Văn Lễ và Nguyễn Bá Cao. Nguyễn Kim là cháu nội của Nguyễn Như Trác.

Nguyễn Kim có ba người con, con gái là Ngọc Bảo (vợ của Dực Quận công Trịnh Kiểm); hai con trai là Nguyễn Uông và Nguyễn Hoàng đều là những tướng giỏi được vua Lê phong chức Quận công. Trong đó phải nói đến Nguyễn Hoàng là người mở đầu cho sự nghiệp của các chúa Nguyễn ở phía Nam sau này.

Tương truyền sau khi cha mất, anh trai bị bức hại, Nguyễn Hoàng đã tìm đến Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm xin mưu kế. Sau khi được Trạng Trình khuyên câu “Hoành Sơn nhất đái, vạn đại dung thân”, Nguyễn Hoàng đã xin triều đình đi trấn thủ xứ Thuận Hoá để trách xa sự kiềm chế của anh rể và mưu đồ, tạo dựng sự nghiệp riêng cho họ Nguyễn. Năm 1558, rời Gia Miêu Ngoại trang, Nguyễn Hoàng vượt Hoành Sơn về phương nam khởi lập lên xứ Đàng trong với sự nghiệp mở mang bờ cõi lẫy lừng, trải 9 chúa, 13 vua.

Nói về Nguyễn Phúc Ánh (hậu duệ đời thứ 11 của Nguyễn Kim), năm 1802, ông đã thống nhất được hai xứ Đàng trong và Đàng ngoài lên ngôi hoàng đế, đặt niên hiệu là Gia Long, đặt quốc hiệu là Việt Nam.

Sau một năm lên ngôi, vua Gia Long đã tìm về đất tổ Gia Miêu Ngoại Trang yết bái tổ tiên, truy tôn Nguyễn Kim là Triệu tổ Tĩnh hoàng đế. Nhà vua cho đắp nền Phương Cơ, dựng lăng Trường Nguyên (lăng Triệu Tường) thờ Triệu tổ ngay dưới chân núi Thiên Tôn. Đồng thời cho xây dựng khu miếu Triệu Tường (cách lăng Triệu Tường chừng hơn 1km) để thờ cúng tổ tiên; cho làm đình Gia Miêu để tri ân quê gốc. Cũng trong dịp này, nhà vua phong Gia Miêu Ngoại Trang là đất quý hương, huyện Tống Sơn là quý huyện để đời đời con cháu nhớ về tổ tông dòng tộc.

Năm Minh Mệnh thứ 3, 1822 vua Minh Mạng về Gia Miêu Ngoại Trang và có đề một bài minh trên tấm bia dựng ở khu lăng miếu Triệu Tường rằng: Đất lớn chúa thiêng sinh ra Triệu Tổ/ Vun đắp cương thường nêu rạng thánh võ/Nghĩa động quỷ thần công truyền vũ trụ…

Theo sử sách ghi chép lại, có 5 vị vua triều Nguyễn đã về Gia Miêu ngoại trang nền Phương Cơ dưới núi Triệu Tường (hay còn gọi là núi Thiên Tôn) tế bái tổ tiên, gồm: Gia Long, Minh Mệnh, Thiệu Trị, Thành Thái và Bảo Đại. Cũng chính nơi đây vào tháng 2/1947, trong lần vào Thanh Hóa, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã về dâng hương, tưởng nhớ các vị tiền nhân của vương triều Nguyễn.

Trải qua biến động của lịch sử, lăng miếu Triệu Tường đã bị phá hủy, trở thành đống đổ nát vào những năm 1950-1960 của thế kỷ trước. Mới đây, UBND tỉnh Thanh Hóa đã phê duyệt dự án phục hồi, tôn tạo Nguyên miếu - Trừng quốc miếu thuộc Khu di tích lăng miếu Triệu Tường, thôn Gia Miêu, xã Hà Long, huyện Hà Trung.

Công trình được xây dựng với quy mô lớn, có giá trị đặc biệt về kiến trúc và nghệ thuật trang trí, điêu khắc nhưng do thời gia và những biến cố của lịch sử nên đến nay chỉ còn dấu tích nền móng.

Di tích Triệu Trường nằm trên một khu đất rộng có tổng diện tích gần 50.000m2, bao quanh có hồ nước và các cầu gạch bắc qua. Vòng ngoài có hai lớp lũy bao quanh giống như một tòa thành. Các nhà sử học ví di tích này giống như là một “kinh thành Huế thu nhỏ”.

Không gian bên trong của khu di tích được chia làm 3 khu vực: Khu vực chính ở giữa xây Nguyên miếu thờ Nguyễn Kim và Nguyễn Hoàng. Khu vực phía đông dựng miếu thờ Trừng quốc công, khu vực phía Tây dành làm nơi trú ngụ của các quan và gia đình hộ lăng và trại lính canh lăng.

Hai hạng mục tôn tạo Nguyên miếu và Trừng quốc công miếu, thuộc dự án bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị di tích lăng miếu Triệu Tường giai đoạn 1 được đầu tư hơn 40 tỉ đồng từ nguồn vốn chương trình mục tiêu quốc gia và các nguồn công đức, tài trợ của các tổ chức, và các nhà hảo tâm để trùng tu, tôn tạo sớm trả lại cho di tích có được hình hài vốn có của nó…

Duy Tuyên