Nhận diện kiến trúc Việt Nam thời Lý Trần qua tư liệu khảo cổ

17 bài tham luận trong cuộc tọa đàm đã hướng đến đề cập đến những thành tựu nghiên cứu mới trong 5 năm 2011-2016 liên quan đến kiến trúc cổ Việt Nam thời Lý và thời Trần dưới nhiều góc độ và phương pháp tiếp cận dựa trên cơ sở các nguồn tư liệu khảo cổ và sử liệu.

Theo Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam Nguyễn Quang Thuấn, những khám phá của khảo cổ học dưới lòng đất tại khu di tích Hoàng thành Thăng Long từ những năm 2002 đã tìm thấy phần còn lại của những tòa nhà kiên cố thể hiện rõ qua dấu tích nền móng các công trình, khẳng định giá trị và tầm quan trọng đặc biệt của khu di sản Hoàng thành Thăng Long. Bên cạnh đó, còn một khối lượng các loại hình di vật vật liệu kiến trúc được trang trí cầu kì mang tính vương quyền và thần quyền như rồng, phượng, phản ánh trình độ công nghệ và những sắc thái rất riêng của kiến trúc cung điện Việt Nam thời Lý, Trần.

PGS, TS Bùi Minh Trí, Giám đốc Trung tâm nghiên cứu Kinh thành cho biết, mặc dù phát hiện khảo cổ học tại 18 Hoàng Diệu đã minh chứng thuyết phục rằng các cung điện, lầu gác thời Lý, Trần trong Hoàng cung Thăng Long xưa đều là kiến trúc gỗ, có bộ mái lợp ngói rất công phu, tráng lệ, mang tính vương quyền, thể hiện quyền lực tối cao của hoàng đế nhưng hình thái kiến trúc cung điện thời Lý, Trần không đủ cơ sở dữ liệu khoa học để nhận diện như kiến trúc Cố Cung - Bắc Kinh (Trung Quốc), Changdokung - Seoul (Hàn Quốc) hay Nara (Nhật Bản).

Thời Lý và thời Trần là thời kỳ tôn sùng đạo Phật, vì thế ngay trong Kinh thành Thăng Long, ngoài hệ thống kiến trúc cung điện, lầu, gác, các vua nhà Lý đã cho xây dựng nhiều công trình kiến trúc tôn giáo, nổi tiếng như: chùa Ngự Hưng Thiên (năm 1010), chùa Vạn Tuế (năm 1011), chùa Chân Giáo (năm 1024), chùa Diên Hựu (năm 1049)...

Bên ngoài Kinh thành, triều đình cũng cho xây dựng rất nhiều chùa thờ Phật có qui mô lớn, bề thế như chùa Phật Tích, chùa Dạm (Bắc Ninh), chùa Ngô Xá (Nam Định), chùa Long Đọi (Hà Nam), tháp Tường Long (Hải Phòng)… Dưới vương triều Trần, Phật giáo tiếp tục phát triển với nhiều công trình kiến trúc lớn như chùa tháp Phổ Minh (Nam Định), tháp Bình Sơn (Vĩnh Phúc). Vua Trần Nhân Tông sau khi nhường lại ngôi báu cho con trai đã xuất gia, chuyên tâm nghiên cứu Phật giáo và là người sáng lập ra Thiền phái Trúc Lâm nổi tiếng...

Những phát hiện dưới lòng đất của khảo cổ học cho thấy, có rất nhiều công trình kiến trúc Phật giáo có quy mô lớn và phong cách giống như kiến trúc Hoàng cung Thăng Long đã được xây dựng tại nhiều châu, lộ ở vùng núi rừng Tây Bắc. Quần thể di tích chùa tháp tại Hắc Y và Bến Lăn hay di tích chùa São, Hang Úc ở huyện Lục Yên và nhiều công trình kiến trúc ở Đồng Gio Ngòi, Làng Minh, Gò Chùa ở huyện Yên Bình thuộc tỉnh Yên Bái là những minh chứng sinh động.

Tuy nhiên, tất cả những phát hiện về di tích, kiến trúc, tôn giáo cũng chỉ tìm thấy phần nền móng cùng những loại hình vật liệu của những công trình. Chính vì vậy, việc nghiên cứu nhận diện hình thái kiến trúc cung điện Việt Nam thời Lý, Trần gặp nhiều khó khăn. Trong đó, khó khăn lớn nhất là thiếu cơ sở dữ liệu về phần giữa và phần trên của công trình kiến trúc, đó là hệ thống khung gỗ và khung giá đỡ bộ mái của các điện, gác, sảnh đường, lầu gác.

PGS, TS Bùi Minh Trí cho rằng, trong bối cảnh quá nghèo nàn về tư liệu kiến trúc, tư liệu sử liệu và bản vẽ kiến trúc cổ của Việt Nam, việc nghiên cứu về mô hình kiến trúc, bao gồm cả những di vật khắc, vẽ hình kiến trúc là hướng tiếp cận rất quan trọng. Đây được xem là khối tư liệu cực kỳ quí giá, cung cấp nhiều thông tin có giá trị về hình thái kiến trúc gỗ Việt Nam để giúp các nhà khoa học nghiên cứu, đánh giá về kiến trúc Việt Nam thời Lý, Trần.

Hà Tùng Long