Hãy cứu lấy ca trù Phong Châu!

Trở về vùng đất được ví là “chiếc nôi” của nghệ thuật Ca trù ở xã Châu Hóa, huyện Tuyên Hóa, tỉnh Quảng Bình, chúng tôi không khỏi băn khoăn trước tương lai của nghệ thuật ca trù nơi đây. Tuy vẫn còn lưu giữ được đội ca trù Phong Châu nổi tiếng một thời cho đến tận ngày nay nhưng loại hình nghệ thuật độc đáo này cũng đang đứng trước nguy cơ bị mai một.

Ca trù (hay còn gọi là hát ả đào) là một loại hình nghệ thuật có từ lâu đời và có ý nghĩa đặc biệt trong kho tàng âm nhạc Việt Nam. Ca trù gắn liền với lễ hội, phong tục, tín ngưỡng, văn chương, âm nhạc, tư tưởng, triết lý sống của người Việt. Trước đây, loại hình nghệ thuật này thường xuất hiện trong các ngày lễ trọng đại của đất nước cũng như ngày hội của làng xã.

Chính vì vậy, ca trù luôn chiếm một vị trí quan trọng trong tâm hồn của người Việt Nam trước đây cũng như bây giờ. Nét đặc trưng cũng như sự độc đáo của loại hình nghệ thuật này đã gây ấn tượng mạnh mẽ với đông đảo bạn bè thế giới. Trải qua quá trình phát triển lâu dài, ca trù đã ngày càng xâm nhập vào hầu hết các mặt của đời sống quá khứ và khẳng định tư cách độc lập và độc đáo của nó trong bức tranh chung của văn hóa dân tộc.

Đối với vùng đất Châu Hóa, ca trù là “món ăn” tinh thần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của người dân bản địa. Theo nhiều cụ cao niên ở xã Châu Hóa, đội Ca trù Phong Châu đã tồn tại trên 200 năm. Theo chân một vị quan Chưởng ấn triều Nguyễn là Nguyễn Đình Hanh vào Quảng Bình. Trải qua nhiều thế hệ và sự thăng trầm của lịch sử, Đội ca trù Phong Châu vẫn tồn tại cho tới tận bây giờ.

Bà Nguyễn Thị Xảo, 80 tuổi - một trong những nghệ nhân cao tuổi nhất của Đội ca trù Phong Châu đã có thâm niên hơn 60 năm cho biết: Một chầu hát ca trù thường có ba thành phần chính: Một nữ ca sĩ còn gọi là “đào” hay “ca nương” sử dụng bộ phách gõ lấy nhịp, một nhạc công chơi đàn đáy phụ họa còn gọi là “kép” và người thưởng ngoạn gọi là  “quan viên” sử dụng trống gõ. Các bài hát của thể loại này thường có chủ đề ca ngợi non song đất nước, chiến công hiển hách của các vị anh hùng dân tộc hoặc là công đức của những vị vua chúa. Mỗi bài hát thường mang một làn điệu khác nhau tạo nên sự phong phú và đặc trưng của loại hình nghệ thuật này. Các làn điệu trong ca trù như: Hát phú, hát bắc, hát nam, hát lãy, hát luyến, hát kim tiền…

“Tui đi hát Ca trù từ khi mới 15 tuổi. Có thể nói ca trù đã ăn sâu vào máu thịt của tui cũng như bao người dân yêu thích loại hình nghệ thuật này. Tuy vậy, hiện nay khi các thể loại nhạc khác đang được giới trẻ ưa chuộng thì ca trù lại có rất ít người muốn nghe. Nếu không được gìn giữ và phát huy thì nó sẽ bị lãng quên, và không mấy ai quan tâm đến loại nhạc này nữa!” – bà Xảo trăn trở.

Theo ông Trần Văn Duể, Chủ nhiệm Đội ca trù Phong Châu, Đội Ca trù Phong Châu hiện còn 25 thành viên. Trong đó người cao tuổi nhất đã ngoài 90 tuổi và người trẻ nhất mới 32 tuổi. Do hầu hết anh chị em trong đội đều là nông dân nên vừa phải sắp xếp thời gian để tập trung lao động sản xuất, vừa phải duy trì hoạt động cho loại hình nghệ thuật truyền thống. Cũng chính vì vậy, nên đội gặp rất nhiều khó khăn từ thời gian tập luyện cho đến kinh phí đều do các thành viên trong đội tự đóng góp. Ngay cả từng cây quạt cho đến những bộ áo quần đều do các thành viên trong đội tự mua sắm lấy.

“Nhiều khi đến buổi diễn rồi mà các anh, chị, em còn phải chạy đi mượn từng bộ áo quần, thế nhưng khi nghĩ đến việc biểu diễn cho bà con mình xem thì ai cũng thấy vui và cống hiến hết sức” – ông Duể bộc bạch.

Không chỉ trình diễn rất chuyên nghiệp mà các bài hát còn mang ý nghĩa sâu sắc. Trong cuộc thi văn nghệ toàn tỉnh sau ngày đất nước thống nhất, bài hát với nhan đề “Nước đại thắng”, đội đã đạt giải nhì toàn đoàn. Đối với người dân tỉnh Quảng Bình, không ai là không biết đến đội ca trù Phong Châu. Đội ca trù Phong Châu đã từng sang Lào biểu diễn.

Tháng 4 năm 2010, Đội ca trù Phong Châu đã vinh dự đón nhận bằng khen của Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch bởi những đóng góp quan trọng trong quá trình xây dựng hồ sơ trình UNESCO ghi danh ca trù vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ. 

Ngoài việc tập luyện và biểu diễn cho bà con trong tỉnh xem thì đến nay, đội ca trù Phong Châu đã truyền dạy nghệ thuật ca trù cho 8 chị em trẻ khác trong độ tuổi từ 30 đến 40 để trong tương lai, môn nghệ thuật này không bị mai một.

Thế nhưng trong dòng chảy mạnh mẽ của nền âm nhạc hiện đại, ca trù đang có nguy cơ mất dần chỗ đứng của mình. Nguyện vọng của nhiều nghệ nhân Đội ca trù Phong Châu là mong sao các cấp chính quyền quan tâm, giúp đỡ và tạo điều kiện cho các anh chị em trong đội để phong trào hát ca trù của địa phương phát triển mạnh mẽ hơn.