Điều ít biết về cụ ông là người mẫu trong 242 bức tranh của danh hoạ Bùi Xuân Phái

Ông Nguyễn Bá Đạm nguyên là giáo viên dạy Sử của trường Phan Đình Phùng. Ông là bạn tri kỷ của họa sĩ Bùi Xuân Phái, là bạn tâm giao của ba danh họa khác trong bộ tứ huyền thoại: Nguyễn Tư Nghiêm, Dương Bích Liên, Nguyễn Sáng. Ông cũng chính là “người mẫu” của danh họa Bùi Xuân Phái trong 242 ký họa chân dung. 

Năm nay đã 96 tuổi nhưng ông Nguyễn Bá Đạm vẫn minh mẫn. Với những người chơi đồ cổ ở Hà Nội, ông Đạm được biết đến là “kỳ nhân tiền cổ” bởi ông là người sưu tầm tiền cổ có tiếng xuất thân từ làng Mọc (nay thuộc phường Nhân Chính, quận Thanh Xuân, Hà Nội). 

Ở tuổi 96, ông Đạm vừa vinh dự được Báo Thể thao Văn hoá và Quỹ Bùi Xuân Phái trao giải thưởng Lớn - Vì tình yêu Hà Nội trong hệ thống Giải thưởng “Bùi Xuân Phái - Vì tình yêu Hà Nội”.

Ngẫm lại quãng đời đã qua, ông Đạm bảo rằng một trong những may mắn nhất là ông có cơ hội kết bạn và trở thành thân thiết với rất nhiều văn nghệ sĩ nổi tiếng, đó là các họa sĩ Bùi Xuân Phái, Nguyễn Sáng, Dương Bích Liên, Nguyễn Tư Nghiêm, nhà văn Nguyễn Tuân, nhà sưu tập Đức Minh...

“Có thể công chúng chưa biết nhiều về Nguyễn Bá Đạm với những công việc thầm lặng đó, nhưng ai biết ông đều rất ấn tượng về một “tâm hồn Hà Nội” thâm trầm, sâu sắc, với lối sống giản dị, nề nếp, lại không kém phần tao nhã, thanh lịch trong thú đam mê sưu tầm đồ cổ và giao du đầy trọng thị với các danh sĩ Hà Nội.

Tâm hồn Hà Nội ấy luôn trân trọng tới từng nét văn hóa của Thủ đô, lặng thầm viết ra những cuốn sách không to lớn, đồ sộ, nhưng sử dụng rất nhiều ký ức, trải nghiệm của bản thân, để rồi với thời gian, sẽ thành ký ức của cả cộng đồng...”, nhà thơ Bằng Việt chia sẻ.

Theo nhà nghiên cứu Phan Cẩm Thượng, ông Đạm không nằm trong bộ tứ thân thiết của danh hoạ Bùi Xuân Phái, gồm họa sỹ, nhà nhiếp ảnh Trần Văn Lưu; nhà thơ Vũ Đình Liên và ông Lê Chính nhưng ông Đạm là một trí thức, nhà giáo xưa… được danh hoạ Phái quý trọng. Ông có khuôn mặt cá tính, như một khắc họa sân khấu và có lẽ rất hợp với sự tìm tòi nội tâm nào đó về một con người Hà Nội mà hoạ sĩ Phái đi tìm.

Không chỉ thân thiết với cố danh hoạ họ Bùi, ông Đạm còn quen biết nhiều họa sỹ và được họ vẽ chân dung theo cách của mình, xây dựng nhân vật này vượt ra khỏi người mẫu, trở thành nhân vật xã hội trong hội họa.

Đó là người đàn ông nghiêm trang mà hơi hài hước, mũi gồ khoằm, mặt vuông vức, thẳng thắn, đôi khi khắc nghiệt nhưng cẩn trọng với bè bạn. Cuộc đời dài đi cùng các danh họa, khiến ông trở thành nhà sưu tập tương đối phong phú về các họa sỹ, ông cũng là người chơi tiền cổ, được mệnh danh là “Hà Nội kỳ nhân cổ tiền”.

Nhà nghiên cứu Phan Cẩm Thượng chia sẻ, thuộc thế hệ sau cùng của trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, Bùi Xuân Phái, Dương Bích Liên, Nguyễn Sáng và Nguyễn Tư Nghiêm, chủ yếu hoàn thành tốt nghiệp cùng thầy Tô Ngọc Vân trên chiến khu, nơi họ cùng tham gia kháng chiến, rồi sau này trở thành bộ tứ danh họa Việt Nam hiện đại.

Trừ hoạ sĩ Nguyễn Tư Nghiêm còn sống đến năm 2016, ba danh họa trên đều mất cùng năm 1988, nhưng họ cùng đã hoàn thành sự nghiệp của mình ngay từ những năm 1980. Nghĩa là từ 1954 - 1980 là giai đoạn họ sáng tác nhiều nhất, liên tục nhất.

Cuộc đời của hoạ sĩ Bùi Xuân Phái vất vả hơn cả so với ba người bạn trên. Ông có gia đình, đông con, bị thôi việc sớm, phục hồi muộn, chính vì thế mà điều kiện sáng tác của ông thu hẹp trong các bức họa nhỏ, với phương tiện ít ỏi. Ông thậm chí còn phải kiếm tiền vặt bằng vẽ minh họa báo chí, phục trang sân khấu và đi làm thợ mộc trong giai đoạn ba cùng.

Đương thời tranh của hoạ sĩ Phái rẻ tiền hơn so với những người bạn và ông cũng biếu tặng rất nhiều. Nhưng cuối cùng thì ông cũng có chỗ đứng trang trọng trong nền mỹ thuật Việt Nam, bởi cả sự nghiệp và tình yêu đối với đất nước, con người, rồi thể hiện được những đối tượng đó, bằng tình cảm tha thiết, bằng sự sáng tạo không mệt mỏi.

Nhà sưu tập Tira Vanichtheeranont (Thái Lan) sẽ trưng bày phần lớn bộ ký họa “Ông Phái vẽ ông Đạm” tại Nhà Đấu giá Nghệ thuật Chọn từ ngày 01/09 nhân kỷ niệm 99 năm ngày sinh của họa sĩ Bùi Xuân Phái.

Trong phần sưu tập nhỏ này, không chỉ có những bức họa vẽ ông Đạm, mà còn một số vẽ chân dung bè bạn khác của Phái và minh họa báo chí. Những nét vẽ của Bùi Xuân Phái có lẽ không bao giờ cũ cả, chúng vẫn hiển hiện sinh động về cuộc sống và con người dù phần lớn trong đó đã qua, những ai còn lại thì ta không biết họ đang ở đâu. Họ thuộc về thời chiến tranh và bao cấp nhọc nhằn, với những khuôn mặt khắc khổ, chịu đựng và giữ sự tự trọng riêng.

Hà Tùng Long