(Dân trí) - Công nghệ gen đã mở ra một kỷ nguyên mới trong công tác tìm kiếm, xác định danh tính hài cốt liệt sĩ. Đó không chỉ là sự trở về của những cái tên, mà còn là sự hàn gắn vết thương chiến tranh bằng công nghệ.
Chiến tranh đã lùi xa nửa thế kỷ, nhưng nỗi đau vẫn hằn sâu trong ký ức nhiều gia đình Việt Nam, với hàng trăm nghìn hài cốt liệt sĩ vẫn còn nằm lại nơi chiến trường hay trong những nấm mồ chưa xác định danh tính. Bao thế hệ thân nhân miệt mài kiếm tìm, mang theo lời trăn trối của cha mẹ.
Thời gian trôi đi, thông tin về liệt sĩ mờ nhạt dần, sự khắc nghiệt của tự nhiên cũng hóa những hài cốt sĩ tử thành cát bụi. Song công nghệ giải mã gen tiên tiến của người Việt và dành cho người Việt đã mở ra một kỷ nguyên mới trong công tác tìm kiếm, xác định danh tính hài cốt liệt sĩ. Đó không chỉ là sự trở về của những cái tên, mà còn là sự hàn gắn những vết thương chiến tranh bằng công nghệ.
Trong ký ức của bà Nguyễn Thị Lan, em gái liệt sĩ Nguyễn Quốc Hội, anh trai bà là một người hiền từ. Giọng anh giảng bài cho “bé Lan”, dáng anh tất bật cùng bố mẹ đi làm đồng, phong thái hiền hòa của anh mỗi khi đến trường dạy học vẫn bảng lảng bên bà suốt 53 năm qua.
Liệt sĩ Nguyễn Quốc Hội sinh năm 1949 tại xã Quảng Phú, huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình (cũ), nhập ngũ năm 1971, hy sinh ngày 25/5/1972 khi mới 23 tuổi. Trên tờ giấy báo tử, thông tin về sự hy sinh của anh chỉ vẻn vẹn vài chữ “mặt trận phía Nam”.
“Mặt trận phía Nam” mênh mông, trải rộng khắp các cánh rừng Tây Nguyên vào đến Nam Bộ, sang biên giới Lào, Campuchia, khiến công tác tìm kiếm hài cốt liệt sĩ gặp nhiều khó khăn.
Ngay sau khi chiến tranh kết thúc, gia đình liệt sĩ Nguyễn Quốc Hội bắt đầu hành trình tìm kiếm đầy thách thức. Cha và anh trai của anh tìm anh khắp các nghĩa trang miền Nam suốt hơn 30 năm. Không thể hoàn thành tâm nguyện, cha anh theo con về với đất. Mẹ anh khắc khoải, đau đáu về người con hy sinh khi tuổi đời còn quá trẻ mà không có mộ phần để khói hương. Trước khi qua đời ở tuổi gần 80, bà trăn trối: "Phải tìm được Hội, đưa nó về đất quê mình”.
Giữ lời hứa với cha mẹ, các anh chị em của liệt sĩ Hội tiếp tục đi tìm người anh, người em của mình. Họ liên hệ với chương trình tìm kiếm liệt sĩ của Đài Tiếng nói Việt Nam, kết nối với các tổ chức tìm kiếm hài cốt liệt sĩ. Năm 2020, gia đình tham gia một nhóm hơn 80 thân nhân liệt sĩ do Đội K20 (đội tìm kiếm và xác định danh tính 99 liệt sĩ hy sinh tại Viện K20, xã Ochalong, huyện Siem Bouk, tỉnh Stung Treng, Campuchia) tổ chức. Nhưng mọi nỗ lực cứ ngày một trở nên vô vọng.
Liệt sĩ Lương Bá Nho sinh năm 1951 tại thôn Bình An, xã Tiền Phong, tỉnh Bắc Ninh (Bắc Giang cũ). Anh là con thứ hai trong gia đình có truyền thống cách mạng, nhỏ bé, điềm đạm và học giỏi. Năm 1970, khi mới hơn 19 tuổi và đang là sinh viên năm hai, anh Nho tình nguyện nhập ngũ. Trước ngày lên đường vào Nam chiến đấu, từ khu huấn luyện tân binh Mai Sưu, anh được về thăm gia đình vỏn vẹn một ngày.
“Tôi vẫn nhớ sáng sớm hôm ấy trời mưa phùn, mấy anh em chúng tôi còn nhỏ lắm, đi tiễn anh ra đầu làng. Anh đi, mang theo ba lô và sọt nan cha chúng tôi đan cho để hành quân rèn luyện. Ai biết đó lại là lần cuối cùng anh em ở bên nhau”, ông Lương Bá Doanh - em trai của liệt sĩ Lương Bá Nho - xúc động hồi tưởng.
Vào chiến trường, anh Lương Bá Nho vẫn kịp gửi về cho cha mẹ và các em một bức thư chúc Tết, hẹn ngày giải phóng sẽ về thăm bố mẹ và các em nhưng vĩnh viễn không bao giờ thực hiện được lời hẹn ấy.
Từ miền Bắc hành quân qua Lào, sang đất Campuchia, anh Nho bị sốt xuất huyết ác tính. Đồng đội cõng vào tới viện nhưng không kịp, anh trở nặng và ra đi. Người đồng đội đau xót chôn bạn mình nơi đất khách. Mấy tháng sau, giấy báo tử chính thức về tới nhà.
Hoà bình lập lại, khi gia đình có chút điều kiện để đi tìm con tìm anh thì không còn dấu vết nào. Năm 1993, mẹ anh qua đời. Trước khi mất, bà dặn các con phải tìm bằng được anh về để đoàn tụ với bố mẹ nơi chín suối. 50 năm qua, dù hoàn cảnh khó khăn, các em của anh vẫn đi tìm anh trai ở khắp các nghĩa trang quân khu 7, quân khu 9 nhưng một dấu vết cũng không có. Đôi khi, họ đành chấp nhận rằng, có lẽ chỉ có thể gặp lại anh trong những giấc mơ thuở ấu thơ.
Rất nhiều gia đình liệt sĩ cũng chung nỗi đau khắc khoải ấy trên hành trình đằng đẵng vô vọng đi tìm các anh về với nơi chôn rau cắt rốn - nơi các anh đã tạm biệt mẹ cha, ôm bầy em nhỏ, nắm tay người thương quý để lên đường với lời hẹn chiến thắng, lời hẹn trở về.
Chiến tranh lùi xa 50 năm là 50 năm thân nhân liệt sĩ mòn mỏi đợi chờ được đón các anh, dù trong một hình hài khác được phủ lên lá cờ Tổ quốc thiêng liêng.
Có những gia đình ròng rã đi từ Bắc vào Nam, nhiều chuyến trong năm, nhiều năm trong 50 năm, chạm tay vào hàng nghìn ngôi mộ trong các nghĩa trang dọc biên giới. Có những gia đình không chỉ tìm một mà tìm đến hai, ba liệt sĩ. Có những gia đình phải dùng cả các phương pháp tâm linh như ngoại cảm, đặt niềm tin vào sức mạnh bí ẩn mơ hồ với hy vọng mong manh vào sự đoàn tụ diệu kỳ.
Theo thống kê của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội (cũ), trong các cuộc chiến tranh giành độc lập và bảo vệ Tổ quốc, Việt Nam đã mất đi khoảng 1,2 triệu chiến sĩ. Trong số ấy, có khoảng 900.000 hài cốt liệt sĩ đã được quy tập và an táng tại hơn 3.000 nghĩa trang liệt sĩ trên cả nước.
Tuy nhiên, khoảng 300.000 hài cốt liệt sĩ chưa xác định được thông tin, nằm trong những ngôi mộ chưa xác định danh tính. Đồng thời, vẫn còn khoảng 200.000 hài cốt liệt sĩ vẫn chưa được tìm thấy, nằm rải rác ở các chiến trường trong nước, Lào và Campuchia.
Đó là nỗi day dứt của cả dân tộc.
Qua tháng năm, công tác tìm kiếm, quy tập và xác định danh tính hài cốt liệt sĩ ngày một khó khăn hơn. Khó khăn lớn nhất là nhiều mẫu hài cốt bị phân hủy sau 40-80 năm do đặc thù khí hậu, thổ nhưỡng tại Việt Nam. Hài cốt không còn hoặc không thể tách chiết ADN đồng nghĩa với việc con đường trở về của các anh vĩnh viễn khép lại.
Trong khi ấy, thân nhân liệt sĩ ngày một mất mát. Các mẹ liệt sĩ nếu còn sống đều đã ở tuổi gần đất xa trời. Ngay cả anh, chị, em của các liệt sĩ cũng phần lớn ở độ tuổi 60-70. Hành trình tìm kiếm người thân của họ đã chuyển giao sang thế hệ thứ ba sau chiến tranh.
Thêm vào đó, nhiều trường hợp liệt sĩ thiếu thông tin thực chứng nhưng không có giấy báo tử, không có vị trí chôn cất chính xác, nhiều ngôi mộ tập thể được chôn cất vội vàng… Chưa kể sự thay đổi địa giới hành chính, tên gọi địa phương khiến quá trình tìm kiếm, xác minh bị “nhiễu” và phức tạp hơn.
Tất cả đặt ra tính bức thiết phải có một cách thức, một phương pháp khác đủ mạnh để chạy đua với thời gian, sớm giúp thân nhân liệt sĩ tìm được con, anh, em của mình và giúp các liệt sĩ được đoàn tụ với gia đình mình.
Ngày 14/1/2013, Đề án xác định hài cốt liệt sĩ còn thiếu thông tin được ban hành, lần đầu tiên đặt ra mục tiêu xác định hài cốt bằng thực chứng và giám định gen gần 10.000 mẫu, phát triển hệ thống cơ sở dữ liệu và kho lưu trữ gen phục vụ xác minh danh tính.
Quyết định 1237/QĐ-TTg sau đó phê duyệt Đề án tìm kiếm, quy tập hài cốt liệt sĩ đến năm 2020 và những năm tiếp theo, đặt nền móng cho công tác quy tập hài cốt trong và ngoài nước.
Tới năm 2021, Quyết định 1515/QĐ-TTg ban hành Kế hoạch tìm kiếm, quy tập hài cốt liệt sĩ và xác định danh tính hài cốt liệt sĩ còn thiếu thông tin đến năm 2030 đặt ra những mục tiêu cụ thể hơn, cấp bách hơn. Đó là tìm kiếm, quy tập khoảng 15.000 hài cốt liệt sĩ trong và ngoài nước; xác định danh tính khoảng 20.000 mẫu hài cốt liệt sĩ bằng phương pháp giám định ADN; xác minh, kết luận 60% mộ liệt sĩ còn thiếu thông tin trong các nghĩa trang bằng phương pháp thực chứng.
Ngày 23/7/2024, Thủ tướng đã bấm nút kích hoạt dự án Ngân hàng gen (ADN) liệt sĩ chưa xác định được thông tin và thân nhân liệt sĩ, đánh dấu bước tiến lớn trong việc tích hợp dữ liệu ADN vào cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư và ứng dụng các công nghệ tiên tiến trong việc xác định danh tính, thông tin của cá nhân.
Một phần dự án do Bộ Công an quản lý với mục tiêu xây dựng cơ sở dữ liệu ADN lưu trữ tập trung thông tin gen thân nhân liệt sĩ, phục vụ việc đối sánh và xác định danh tính. Dữ liệu ADN sẽ được kết nối với Cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư, quy mô dự kiến lên đến khoảng 1 triệu mẫu ADN thân nhân liệt sĩ.
Dự án đặt ra hai bài toán quan trọng: một là dùng công nghệ gì để giải trình tự gen và hai là thu thập mẫu gen như thế nào. Bởi khi quy mô lên đến con số hàng triệu, vấn đề công nghệ gặp nhiều thách thức.
Câu chuyện quay trở về thời điểm năm 2021, khi Viện nghiên cứu dữ liệu lớn Vin BigData (Tập đoàn Vingroup) công bố đã hoàn thiện dự án Xây dựng cơ sở dữ liệu biến dị di truyền cho quần thể người Việt để giải trình tự 1.000 hệ gen với hơn 40 triệu biến thể di truyền được phát hiện. Đây là cột mốc quan trọng trong nghiên cứu y sinh của nước nhà.
Bài toán về công nghệ đã được giải. Song bài toán về việc thu thập mẫu gen là một thách thức khác.
Cuộc chiến gần nhất trên đất Việt đã qua hơn 40 năm. Khí hậu khắc nghiệt ở Việt Nam, nhất là miền Trung và Tây Nguyên khiến xương cốt liệt sĩ bị phân huỷ nhiều, rất khó để tách chiết mẫu ADN. Thân nhân liệt sĩ ngày một già yếu, người còn người mất, phân tán nhiều nơi, không còn sinh sống ở quê hương hay đi làm ăn xa, không dễ gì để liên hệ lấy mẫu.
Một điển hình là tỉnh Hà Nam cũ, toàn tỉnh có khoảng 9.000 thân nhân liệt sĩ nhưng hơn 1.000 người không còn ở địa phương. Các mẹ liệt sĩ nếu còn sống thì đều như ngọn đèn cạn dầu. Có mẹ sáng vừa thu mẫu thì chiều đã ra đi.
TS Dương Ngọc Cường - Tổng giám đốc GeneStory, người trực tiếp đồng hành dự án thu nhận mẫu ADN thân nhân liệt sĩ chưa xác định được danh tính - khi nhắc đến việc lấy mẫu gen từ mẹ liệt sĩ đã nghẹn ngào không nói thành lời.
Đó là trường hợp một Mẹ Việt Nam anh hùng đã sức cùng lực kiệt, nằm thoi thóp trên giường. Khi tổ lấy mẫu hoàn thành công việc và rời đi, người thân của mẹ thông báo mẹ vừa “lên đường”.
“Niềm hy vọng của người mẹ đã được thắp lên vào khoảnh khắc cuối của cuộc đời. Dường như mẹ đã cố sống để chờ đợi giây phút đó”, ông Cường xúc động nói.
Trực tiếp chứng kiến sự ra đi của mẹ khiến đội ngũ thu nhận mẫu càng ý thức hơn về tính cấp bách của dự án, thực sự chạy đua với thời gian. Nhiều mẹ đã quá yếu, không lấy được mẫu.
Nhiều mẹ đã không chờ được đến ngày lấy mẫu. Các tổ lấy mẫu của GeneStory túc trực ngày đêm, địa phương nào tổ chức được buổi lấy mẫu là lên đường làm nhiệm vụ. Có những ngày họ làm việc từ 6 giờ sáng đến 11 giờ đêm, sau đó lập tức di chuyển sang tỉnh khác, chỉ có 3-4 tiếng đồng hồ ngủ trên xe. Cùng lúc đó, phòng nghiên cứu tại trụ sở công ty sáng đèn 24/24h để phân tích các mẫu sinh phẩm gửi về.
Việc lấy mẫu thân nhân liệt sĩ bắt đầu từ tháng 3. Cục Cảnh sát Quản lý hành chính về trật tự xã hội thuộc Bộ Công an (C06) chỉ đạo GeneStory phối hợp với công an địa phương tổ chức hơn 600 buổi thu nhận lưu động cho các thân nhân liệt sĩ già yếu, không di chuyển được và tổ chức thu mẫu tập trung tại các địa bàn.
Tính đến tháng 7, dự án thu thập được hơn 51.000 mẫu, trải rộng 34 tỉnh thành. Hà Nam và Thanh Hóa là hai địa bàn đã hoàn tất thu mẫu dòng mẹ của 100% thân nhân liệt sĩ.
Toàn bộ chi phí liên quan đến việc thu mẫu, phân tích, đối sánh và trả kết quả đều miễn phí đối với các thân nhân liệt sĩ. Chi phí này đến từ sự hỗ trợ của các doanh nghiệp trên cả nước thông qua chương trình xã hội hóa.
Gần 1.000 người đã tham gia vào chiến dịch thu thập mẫu gen này, trong đó một lực lượng lớn là chiến sĩ công an và chính quyền địa phương. Đây cũng là lần đầu tiên mà việc tìm kiếm liệt sĩ không chỉ khoanh vùng trong một vài bộ ngành, tổ chức, đoàn thể mà có sự vào cuộc đồng bộ của toàn hệ thống chính trị, người dân và doanh nghiệp. Dự án Ngân hàng gen liệt sĩ chưa xác định được thông tin và thân nhân liệt sĩ trở thành dự án của cả dân tộc.
Tháng 7, 16 kết quả ADN đầu tiên được trả về quê hương. Đó là ngày mà những ngôi mộ chưa có tên, những liệt sĩ chưa xác định danh tính được gọi thành tên.
Hơn một tháng sau ngày lấy mẫu ADN thân nhân liệt sĩ, bà Nguyễn Thị Lan nhận được tin báo mẫu gen của bà trùng khớp với mẫu gen một liệt sĩ chưa xác định danh tính ở một nghĩa trang. Các thông tin đối chứng xác định đó chính là liệt sĩ Nguyễn Quốc Hội. Sau 53 năm, nhiều lần tưởng như không còn hy vọng gì nữa, bà Lan bất ngờ tìm được anh trai.
Cũng sau hàng chục năm kể từ ngày được quy tập về nghĩa trang, không tên tuổi, không quê hương trong ngôi mộ chưa xác định danh tính, người lính hy sinh ở tuổi đôi mươi đã được anh trai, em gái gọi tên mình.
Cùng với "anh" Hội, 15 linh hồn tử sĩ chưa xác định danh tính khác được gọi tên bởi người thân. Liệt sĩ Nguyễn Văn Thắng ở Ninh Xá, Thuận Thành, Bắc Ninh được gọi tên thay cho mã số hài cốt NCC 4674 mộ số 101, hàng 3 lô 7 khu 2 Nghĩa trang Liệt sĩ Đức Cơ, tỉnh Gia Lai. Liệt sĩ Nguyễn Văn Nhuận ở Diêm Điền, Thái Thuỵ, Thái Bình (cũ) được gọi tên thay cho mã số NCC 764670 mộ số 97, hàng 3, lô 7, khu 2 cùng nghĩa trang này.
Liệt sĩ Trịnh Văn Hai và Trịnh Quang Lâm ở Thanh Hoá, liệt sĩ Nguyễn Duy Thanh và Đậu Duy Đào ở Nghệ An, liệt sĩ Trần Văn Vích ở Thái Bình (cũ), liệt sĩ Nguyễn Thiện Quyết ở Hải Dương (cũ)... Họ từng lạc đồng đội, lạc người thân, lạc mất cả danh tính suốt nửa thế kỷ. Giờ đây, công nghệ đã hồi sinh ký ức, đưa những người con anh hùng trở về.
Ông Lương Bá Doanh - em trai liệt sĩ Lương Bá Nho - ngậm ngùi khi nhận tờ thông báo kết quả từ đại diện C06 Bộ Công an: “Chúng tôi vẫn luôn mơ ước được gặp lại anh. Giờ đây, điều tưởng chừng không thể đã trở thành sự thật”.
Hơn 51.000 mẫu thu thập, niềm hy vọng tha thiết của những người thực hiện dự án là sẽ có liệt sĩ chưa xác định danh tính được mẹ gọi tên. Những người mẹ như ngọn nến lắt lay trước gió chỉ chờ được gọi tên con sau nửa thế kỷ mỏi mòn.
Trên tất cả, mỗi cái tên được gọi lên ấy không thể đo đếm bằng con số, mà bằng ký ức và niềm hy vọng kéo dài qua nhiều thế hệ dù chiến tranh đã lùi mãi xa.
Những kết quả của dự án Ngân hàng Gen thân nhân liệt sĩ đã mở ra hy vọng tìm lại người thân cho hàng trăm nghìn gia đình liệt sĩ trên toàn quốc, đồng thời đánh dấu một bước ngoặt lịch sử trong công tác đền ơn đáp nghĩa, xoa dịu nỗi đau của thân nhân liệt sĩ, hàn gắn vết thương chiến tranh và quy tập các anh hùng liệt sĩ về với đất mẹ.
Dự án Ngân hàng mở rộng ngân hàng Gen thành một cơ sở dữ liệu sinh trắc học quốc gia, không chỉ phục vụ xác định danh tính liệt sĩ mà còn hỗ trợ nghiên cứu y học, phòng ngừa bệnh tật và quản lý dân cư.
Giáo sư Vũ Hà Văn, nhà đồng sáng lập GeneStory, chia sẻ: “ADN không chỉ là mã di truyền sinh học, mà còn là sợi dây vô hình nối liền quá khứ với hiện tại. Với những người tham gia dự án này, mỗi mẫu gen không đơn thuần là dữ liệu sinh học, đó là một phần linh hồn của dân tộc, là tiếng gọi trở về của những người đã ngã xuống vì đất nước. Công nghệ tiên tiến có thể giúp chúng ta đặt lại tên cho những nấm mộ chưa xác định danh tính, hồi sinh ký ức bị lãng quên, và khép lại những hành trình khắc khoải mong chờ qua nửa phần thế kỷ. Đó là một cách mà các nhà khoa học của hôm nay có thể báo đáp công lao của những chiến sĩ đã hy sinh vì đất nước, với tất cả trách nhiệm và lòng biết ơn”.
Thiết kế: Huy Phạm
