Nơi lưu dấu thời niên thiếu của Bác Hồ

Đền Cả Tổng Du Đồng (hay còn gọi là đền Hàng Tổng) thuộc thôn Vĩnh Thành, xã Đức Đồng, huyện Đức Thọ, Hà Tĩnh, được xây dựng vào thời nhà Lê, khoảng đầu thế kỷ XVI. Đền nằm theo hướng Tây Nam, bố cục kiến trúc gồm có tam quan, hạ điện, trung điện và thượng điện.

Đền thờ Hương cống Bùi Thúc Ngật, người có công tổ chức khai phá, chiêu dân, lập nên xóm làng của tổng Du Đồng, phủ Đức Thọ khi xưa.

Ông còn phát triển nghề làm ruộng, nuôi tằm và mở trường dạy học cho dân chúng cả vùng phía tây huyện Đức Thọ ngày nay.

Sau khi Hương cống Bùi Thúc Ngật mất, để tỏ lòng thương tiếc, nhân dân địa phương chọn mảnh đất đẹp ở thôn Vĩnh Thành xây nên ngôi đền Cả để thờ và phong ông là Thành hoàng làng.

Theo tư liệu, đền Cả Tổng Du Đồng là di tích gắn liền với nhiều sự kiện lịch sử của nhân dân địa phương.

Trong phong trào Cần Vương, đây là địa điểm tuyển mộ quân sĩ và nơi tiếp nhận lương thực của nghĩa quân Phan Đình Phùng vào những năm 1887-1888.

Năm 1930, đây là nơi thành lập Tổng ủy Du Đồng của Đảng Cộng sản Đông Dương, là nơi treo cờ đỏ sao vàng trong cao trào tổng khởi nghĩa vào ngày 2/8/1945.

Cũng theo các tư liệu lịch sử và chuyện kể từ các cao niên ở thôn Vĩnh Thành qua các đời truyền lại, năm 1903-1904, trước khi vào Huế, cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc đã dẫn theo con trai Nguyễn Sinh Cung (Chủ tịch Hồ Chí Minh) đến đây dạy học.

Quá trình ở đây, Bác Hồ nhiều lần đến tham quan và tham dự các buổi đàm đạo giữa cụ Nguyễn Sinh Sắc với các bô lão, trí thức trong vùng. 

Trong số các hạng mục tại đền, nhà tam quan có kiến trúc đặc sắc hơn cả, gồm 1 gian 2 vì, có hồi văn làm bằng gỗ lim và mít, lợp ngói mũi hài. Nhà tam quan là bình phong để ngăn cách cổng, sân đền với khu vực thờ tự.

Toàn bộ chi tiết của nhà tam quan đều được chạm lộng rất tỉ mỉ và tinh xảo với các đề tài dân gian như cảnh trí sinh hoạt tứ quý, cá chép vượt vũ môn, rùa đội cuốn thư, tre trúc...

Những tác phẩm điêu khắc độc đáo, tinh xảo giúp tam quan đền Cả Tổng Du Đồng được đánh giá là một trong những công trình kiến trúc nghệ thuật bậc nhất Hà Tĩnh thời phong kiến còn lưu lại đến nay. Vì thế, nhân dân trong vùng có câu ca "Gác chuông Kẻ Thượng, Hương án Xa lang, Tam quan Tự Đồng". 

Cùng với các công trình chính, đền Cả Tổng Du Đồng còn có nhiều hạng mục phụ trợ khác như tường bao bằng vôi vữa, lối đi hai bên đền, tạo nên một quần thể di tích cổ kính.

Xung quanh đền có nhiều cây xanh, tỏa bóng mát. Theo lãnh đạo địa phương, nhiều năm qua, xã đã vận động con em xa quê và các mạnh thường quân đóng góp trên 2 tỷ đồng để trùng tu, tôn tạo di tích đền Cả Tổng Du Đồng. 

Với nhiều giá trị về lịch sử, văn hóa, đền Cả Tổng Du Đồng là Di tích cấp Quốc gia đầu tiên được công nhận của huyện Đức Thọ theo Quyết định số 1548/QĐ ngày 30/8/1991 của Bộ Văn hóa - Thông tin và Thể thao (nay là Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch).

Vị trí đền Cả Tổng Du Đồng tại xã Đức Đồng, huyện Đức Thọ, Hà Tĩnh - chấm đỏ (Ảnh: Google Maps).