Ngộ độc Cyanua: Cứu chữa sớm, phục hồi cao

Tổng quan

Cyanua theo tiếng Hy Lạp có nghĩa là màu “xanh”, chất axít xanh. Axít cyanhydric và các muối hòa tan của nó là chất cực độc, liều chết người L100 dưới 50mg.

Từ xa xưa, cyanua đã được xử dụng làm thuốc độc giết người: phát xít Đức đã dùng hơi cyanua trong các trại tập trung, nhưng sau đó nhiều nhân vật phát xít lại dùng chính cyanua để tự tử như Rommel, Goering và nghe đâu cả Eva Braun cùng với Hitler !!!. Nhiều thám tử khi bị lộ thường nuốt viên nang cyanua để tự tử..

Cyanua là loại hóa chất cực độc, được hấp thu rất nhanh vào cơ thể, ức chế nhanh, mạnh lên chuỗi hô hấp tế bào (cytocrom oxidase). Do đó, nhiễm độc cyanua khiến cơ thể không trao đổi oxy được, “nghẹt thở trên cạn”, gây tử vong nhanh chóng. Vì thế, để cứu sống bệnh nhân cần phải xử trí nhanh, tích cực, phải hỗ trợ hô hấp và cho thuốc giải độc đặc hiệu (antidote) ngay.

Những nguồn cyanua gây độc cho người

Con người có thể phơi nhiễm cyanua từ ba nguồn:

1. Trong các cyanogenic glycosides thực vật: Đây là nguyên nhân hay gặp trong y khoa, khi bệnh nhân ăn củ sắn, măng tươi, hạt quả đào, mơ, mận, hạnh nhân đắng…. Các cyanogenic glycoside trong các thức ăn này không độc, nhưng khi vào cơ thể sẽ sẽ bị enzyme β-gluconidase của vi khuẩn đường ruột thủy phân thành glucose, aldehyde và axit cyanhydric (HCN) gây độc cho người.

2. Các gốc cyanua trong công nghiệp như hydrocyanua (HCN), muối của cyanua (NaCN, KCN, CaCN, MgCN), các cyanogen và hợp chất có chứa cyanide (cyanogen bromide, cyanogen chloride, cyanogen iodide), được sử dụng để: mạ vàng, bạc, đồng; khai thác vàng sa khoáng; sản xuất các chất màu, sơn, thuốc vẽ, nhuộm…và sản xuất thuốc trừ sâu.

3. Con người còn có thể nhiễm độc do một ít cyanua hiện diện trong khói của các đám cháy.

Cyanua gây độc thế nào?

Các gốc cyanide được hấp thu nhanh qua đường tiêu hóa, qua niêm mạc, đường hô hấp, sau đó được phân bố nhanh vào cơ thể, 60% gắn với protein và theo máu lưu hành đến khắp cơ quan.

Cyanua có ái lực cao với Fe2+, vào cơ thể cyanua sẽ gắn kết chặt “không thể hồi phục” với gốc sắt nhị Fe++của men cytochrom oxidase trong “chuỗi hô hấp vàng” Warburg; cytochrom oxidase là nơi chủ chốt để trao đổi oxy cho cơ thể, cho nên khi enzyme cytochrom oxidase này bị khóa lại, cơ thể không hô hấp được và sẽ bị “ngạt” dù vẫn có đầy đủ dưỡng khí oxy !!!!

Liều chết của cyanua khá thấp, khoảng 0,5 mg/kg thể trọng, một người lớn liều chết dưới 50 mg.

Các dấu hiệu để chẩn đoán

Khi nhiễm độc cyanua, đầu tiên có cảm giác nóng lưỡi, họng, đau đầu, chóng mặt, kích thích, đau bụng, buồn nôn, thở nhanh sâu. Nếu không được điều trị cấp cứu bệnh sẽ chuyển nặng hơn với rối loạn ý thức, hôn mê, co giật, ngừng hô hấp tuần hoàn. Tử vong có thể xảy ra vài phút ngay sau ăn. Nhưng nếu được điều trị sớm, tích cực, kịp thời thì có thể hồi phục mà không để lại di chứng.

Da lúc đầu có màu đỏ như quả anh đào, sau đó chuyển màu tím. Thận suy thận, do tiêu cơ vân. Gan các tế bào bị hoại tử nhanh chóng.

Khi nghi ngờ nhiễm độc cyanua cần làm ngay các xét nghiệm sinh hoa máu như: Khí máu động mạch có toan chuyển hóa, Nồng độ lactat máu (thường tăng > 10 mmol/L) và Nồng độ cyanide máu: từ 0,5-1mg/L gây nhịp nhanh, đỏ da, nồng độ từ 1-2,5 mg/L gây u ám, từ 2,5-3 mg/L gây hôn mê, nồng độ >3mg/L gây tử vong.

Điều trị nhiễm độc cyanua

Ngộ độc cyanua có thể gây tử vong nhanh chóng vì nó ức chế chuỗi hô hấp tế bào. Cần khám đánh giá và điều trị càng sớm càng tốt. Điều trị nhằm hai khâu chủ chốt là Hồi sức hô hấp đảm bảo chức năng sống và Thải độc cyanua.

Để thải độc cyanua cần:

1. Loại bỏ chất độc bằng súc rửa dạ dày nếu bệnh nhân đến sớm trước 1 giờ. Uống than hoạt: uống 1g/kg và

2. Giải độc cyanua bằng cơ chế chuyển hóa và trung hòa như: (1) Dùng hydroxocobalamin (vitamin B12 a) liều cao, hydroxocobalamin sẽ kết hợp với gốc cyanide tạo thành cyanocobalamin (vitamin B12 b) không độc, có thể thải ra nước tiểu ra ngoài; (2) Dùng amyl nitrit, muối nitrite hay xanh methylene, để biến đổi hemoglobin (Hb) thành methemoglobin (Met Hb), chất methemoglobin có ái lực với gốc cyanua cao sẽ cạnh tranh lấy gốc này đang gắn với cytochrome và giải phóng chuỗi hô hấp tế bào hoạt động bình thường trở lại và (3) Dùng thiosulfate sẽ giải phóng gốc lưu huỳnh (sulfur), gốc lưu huỳnh này sẽ kết hợp với gốc cyanide thành thiocyanate, tan trong nước và được đào thải ra nước tiểu.

Đôi điều bàn luận

Ngộ độc cyanua có thể gây tử vong nhanh chóng vì nó ức chế chuỗi hô hấp tế bào. Nhưng nếu được khám đánh giá và điều trị sớm thì khả năng hồi phục hoàn toàn rất cao.

Tuy cyanua rất độc, nhưng may mắn là nó lại dễ bị phân hủy bởi nhiều tác nhân lý hóa, trong đó việc oxy hóa với những hóa chất thông thường như clo, nước oxy già, phóc môn, thuốc tím…và ngay cả với oxy trong khí trời.

Cyanua trong thực phẩm dễ dàng bị phá hủy bởi nhiệt độ, đun sôi trong 20 phút đã giảm gần 70 phần trăm, dễ bốc hơi bay đi hay được rửa sạch bằng nước. Các thực phẩm có chứa cyanua nếu được chế biến kỹ như luộc sôi nhiệt độ cao, thời gian đun sôi kéo dài, thái thực phẩm ra lát mỏng đem phơi khô, ngâm ủ kỹ…gần như có thể loại bỏ hoàn toàn chất độc chết người này.

Ngay cả khi khai thác, bóc tách vàng sa khoáng bằng cyanua xong, nếu chúng ta xử lý chất thải kỹ hoặc tái sinh để quay vòng công nghệ thì việc ô nhiễm môi trường và gây ngộ độc hầu như không thể xảy ra.

Câu kết luận là: Nếu lưu tâm để ý chúng ta hoàn toàn tránh được và tránh dễ dàng các ca chết thảm vì ngộ độc cyanua !

TS.BS Trần Bá Thoại

Uỷ viên BCH Hội NỘI TIẾT VIỆT NAM