“Nhật Bản duy tân 30 năm”

Cuộc Cải cách Minh Trị ở Nhật Bản năm 1868 là sự kiện có tính bước ngoặt cho việc xây dựng một nhà nước Nhật Bản hiện đại và là chủ đề hấp dẫn đối với giới nghiên cứu Việt Nam. Sự kiện này đã đánh dấu sự mở đầu cho một tiến trình hiện đại hóa và công nghiệp hóa kéo dài 30 năm, đưa Nhật Bản từng bước trở thành một quốc gia phát triển độc lập, hiện đại và hùng cường trong khu vực.

Khi xét về thời kỳ này người ta thường nhắc đến Thiên hoàng Minh Trị, người đặt nền móng cho sự "thần kỳ Nhật Bản". Tuy nhiên, phía sau vai trò của Thiên hoàng có hay không những căn nguyên, những đóng góp của các nhân vật khác? Và tại sao trong rất nhiều quốc gia khu vực có chung hoàn cảnh lịch sử, điều kiện xã hội như Nhật Bản lại không có được bước phát triển thần kỳ đó?

Thật bất ngờ là lời đáp cho các câu hỏi khiến giới nghiên cứu hiện nay vẫn còn đang trăn trở lại đã được giải đáp một cách đầy đủ và chính xác từ cách đây 80 năm bởi công trình tầm vóc của nhà khảo cứu lịch sử  Đào Trinh Nhất, cuốn sách Nhật Bản duy tân 30 năm.

Bìa cuốn sách "Nhật Bản duy tân 30 năm"

Bằng ngòi bút phê bình sắc sảo pha chất ký sự lịch sử và cách làm việc nghiêm túc, thận trọng, tác giả đã thu thập được những thông tin chính xác, hệ thống về điều kiện địa lý tự nhiên, đặc điểm chủng tộc, các sự kiện lịch sử cùng những nhân vật quan trọng trong giai đoạn này của Nhật Bản; phân tích rõ lý do tại sao Nhật Bản có thể bắt kịp các nước phương Tây chỉ trong vòng 30 năm, trong khi phương Tây phải mất 300-400 năm để đạt được trình độ như vậy.

Một điều thú vị là trong quá trình lý giải các nguyên nhân đó, bằng cái nhìn thận trọng dựa trên những căn cứ xác thực, không vu vơ, không tưởng tượng, tác giả đã đặt quốc gia này trong hệ quy chiếu với các nước trong khu vực, như Trung Quốc, Nam Dương,... trong đó có Việt Nam, để thấy rõ căn nguyên tại sao chúng ta đã không thể chuyển mình ngoạn mục như Nhật Bản.

Theo Đào Trinh Nhất, dân tộc Nhật Bản trước hết nhờ sự tin tưởng mình là Thần quốc mà được bền bỉ lâu dài, xưa nay không bị ngoại hoạn; lại nhờ có địa lý hun đúc khiến cho người Nhật có nhiều đức tính tốt: tự tôn, coi trọng danh dự, thượng võ, hiếu chiến, coi cái chết như không và đặc biệt là biết dung hòa tốt. Sau hết nhờ chế độ phong kiến đắp đổi đã thao luyện tinh thần, trí hóa cho họ, cho nên đến khi gặp thời thế phong trào duy tân của họ được nhanh chóng thực hiện và gặt hái thành công…

Cũng theo tác giả Đào Trinh Nhất, mô hình cai trị ở Nhật Bản lúc bấy giờ có phần giống với thời vua Lê chúa Trịnh ở Việt Nam. Suốt mấy trăm năm, Thiên hoàng ở ngôi chỉ như phỗng đá, làm vua hư danh vậy thôi, bao nhiêu đại quyền trong nước đều bị các Tướng quân thay nhau nắm giữ. Mặc dầu vậy, đời Mạc phủ nào cũng vẫn dốc lòng tôn kính hộ vệ Thiên hoàng, luôn tỏ ra tuân thủ các nguyên tắc của đạo lý truyền thống, bởi trên danh nghĩa Thiên hoàng vẫn là người có quyền uy cao, đồng thời là biểu tượng cho sự trường tồn và thống nhất dân tộc.

Những khảo cứu của Đào Trinh Nhất về thời kỳ khai quốc và công cuộc duy tân đã cho thấy các triều Mạc phủ cũng có công khai hóa, nhất là triều Đức Xuyên (Tokugawa) đã công phu lo sắp đặt giáo dục, mở mang văn hóa. Nhờ họ Đức Xuyên mà cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX nước Nhật đã biết cái lợi giao thiệp, buôn bán với Hòa Lan và biết học tập tri thức của Thái Tây, nhất là y học. Và kể từ thời Minh Trị (Meiji) Nhật Bản luôn thể hiện một tinh thần quốc dân được khích lệ bởi nhà tư tưởng hàng đầu Phúc Trạch Dụ Cát (Fukuzawa Yukichi). Tư tưởng công lợi của người Anh, người Mỹ được Phúc Trạch Dụ Cát ra sức truyền bá, làm cho sĩ phu hướng về thực học, quốc dân được bồi dưỡng về tự do độc lập. Song song với đó, các tác phẩm khai sáng phương Tây đã được giới thiệu, người ta đọc và sôi nổi thảo luận những Voltaire, Rousseau, Adam Smith, Hebert Spencer, Charles Darwin...

Vốn là một nhà báo tài năng, sắc sảo trở thành một học giả đáng kính với trình độ học vấn uyên thâm, kiêm cả đông tây kim cổ, khối lượng tác phẩm đồ sộ của Đào Trinh Nhất nổi lên ba luồng tư tưởng lớn có ý nghĩa đối với đất nước, đối với thời đại, trong đó có tư tưởng duy tân đất nước. Cuốn sách Nhật Bản duy tân 30 năm - công trình khảo cứu lớn này của ông - không chỉ cho thấy công cuộc duy tân thần kỳ của Nhật Bản là một hiện tượng hấp dẫn muôn đời mà còn thể hiện lòng thiết tha mong muốn dân tộc Việt Nam biết học tập theo tấm gương Nhật Bản để xây dựng quốc kế dân sinh, đến gần hơn với cuộc sống văn minh. Cuốn sách vừa được tái bản tại Việt Nam trong quý 1/2015 vừa qua.

Việt Nguyễn