Mắt cửa - nét độc đáo trong văn hóa tín ngưỡng Hội An

Đi dọc các tuyến đường trong phố cổ Hội An, trên các công trình kiến trúc độc đáo của Hội An như Hội quán Quảng Đông, Hội quán Phúc Kiến… đến những ngôi nhà trong phố đều dễ dàng nhận thấy sự hiện diện của những đôi “mắt cửa” nơi cửa chính.

Những con mắt được chạm khắc công phu, nhiều hình dáng, màu sắc khác nhau luôn thu hút sự chú ý của du khách. Và “mắt cửa” cũng chính là nét văn hóa tâm linh từ xa xưa của cư dân phố Hội, góp phần giữ gìn chút hồn xưa phố Hội cho đến ngày nay.

Người Hội An quan niệm con người, con vật đều có mắt để nhìn đời và nhìn vào lòng mình thì các đồ vật gắn với vận mạng con người cũng phải có mắt. Các thuyền ghe Hội An vẽ vào hai bên mũi thuyền con mắt rất to và rõ, để nhìn thấy mọi tai ương trên biển khơi. Cái nhà - nơi con người sinh sống cũng phải có đôi mắt bảo vệ và cũng là cửa sổ mở tâm hồn mình với mọi người.

Bên trên các khung cửa chính có đôi “mắt cửa” là hai khoanh gỗ tròn chạm khắc tinh xảo với mảnh lụa đỏ treo rũ làm cho ngôi nhà vừa mang tính tâm linh vừa âm thầm, man mát buồn về một quá khứ xưa cũ. Ghi lại những “thước phim thời gian” về những biến thiên của thời cuộc, con người, bao bước thăng trầm của chốn phồn hoa, thưởng cảng xưa cũ. Và tiếp tục đồng hành cùng dòng chảy thời gian của Hội An trong hiện tại và tương lai.

Ở Hội An, hiện có hơn 20 loại mắt cửa khác nhau. Đa số có dạng hình tròn, lục giác, bát giác hoặc cắt khấc thành 6, 8 cánh hoa cúc, một số ít có dạng hình vuông, hình nửa khối cầu dẹt…

Tán “mắt cửa” được chia thành 2 phần là phần tâm và phần vành. Phần tâm thường trang trí hình lưỡng nghi sơn hai màu đen trắng, hình nhụy hoa, chữ triện, chữ phúc, thọ… Phần vành bao quanh ngoài tạo dáng hoa cúc 6 hoặc 8 cánh mà cánh xoay hình lá đề, hình bát quái, hồi văn, giao long, bốn hoặc năm con dơi bao quanh chữ phúc… Ngoài ra, ở một số đền, miếu, hội quán “mắt cửa” có cách trang trí khác.

Trong bài viết “Mắt cửa - Biểu trưng của hồn phố Hội An”, tác giả Trần Ánh - một trong những cán bộ nghiên cứu lâu năm về văn hóa Hội An nhận định: “Có lẽ ban đầu nó chỉ là hai chốt gỗ mang công năng kiến trúc là chính, sau này chủ nhà khoác lên chúng những ý nghĩa tâm linh hay thậm chí mang màu sắc tín ngưỡng hàm chứa những sự tồn vong, suy thịnh của gia chủ; là nhãn quan thấu hiểu, thấu nhìn mọi suy nghĩ, hành vi của các thành viên gia đình trong quan hệ nội bộ…”.

Ngoài ra theo truyền thuyết Trung Hoa, vào thời cổ đại trên núi Độ Sóc ở biển Đông, có một cây đào thần kỳ, thân và gốc lớn tới ba dặm; tại gốc đào khổng lồ ấy có hai vị thần tên gọi Thần Đồ và Uất Lũy chuyên cai quản lũ quỷ dữ; con quỷ nào ác độc đều bị hai vị thần trói bằng thừng, bện bằng cây sậy, đem cho hổ ăn. Do đó, Hoàng Đế đã sai người lấy gỗ đào tạc hình Thần Đồ, Uất Lũy và con hổ, lại gài cả thừng bằng sậy vào đó, rồi để bên cửa để trừ tà đuổi quỷ, tục gọi là Môn thần. Với người Việt, hai ông thiện, ác thường thấy ở các đình chùa, miếu mạo cũng là những vị thần giữ cửa.

Khách tản bộ trên phố cổ Hội An thường tò mò nhìn vào các “mắt cửa” ở mặt tiền nhà cổ. Bất giác như có người dõi theo từng bước chân du khách và cùng với thanh chắn cửa nơi bậc thềm nhắc nhở những người ra vào nhà cổ, phố cổ về phép ứng xử, là cơ quan giám sát vô hình như lời người đi trước răn dạy.

Ông Lê Xuân Quý –người dân phố Hội - cho biết: “Từ xa xưa “mắt cửa” đã hiện diện trước các ngôi nhà cổ hay những nơi linh thiêng, vương vất một nét văn hóa Trung Hoa. Qua nhiều biến thiên của thời cuộc, “mắt cửa” vẫn tồn tại, là một trong những nét đẹp của văn hóa tín ngưỡng Hội An. Nó giúp cư dân phố Hội nhìn đời, răn dạy con cháu trong cách ứng xử, lối sống trước sau…”.

Mắt cửa còn thể hiện cho khát vọng về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc, tránh được hoạn nạn, rủi ro, tránh không cho tà ma xâm phạm vào nhà gây bệnh tật, gia đình xáo trộn…

Mặc dù tục cúng bái thần giữ cửa ít khi diễn ra theo nghi lễ nhưng hàng đêm hay sáng sớm, người dân phố Hội đều cắm hai bên cánh cửa một cây nhang như thể hiện sự tôn kính của gia chủ đối với các vị thần.

N.Linh-C.Bính