Nét độc đáo Tết cổ truyền của dân tộc Khơ Mú

Cũng giống như người Kinh, đồng bào dân tộc Khơ Mú cứ mỗi dịp Tết đến Xuân về lại tổ chức Tết Grơ. Đồng bào Khơ Mú ăn Tết Grơ theo Tết Nguyên đán của người Kinh. Người Khơ Mú thường chuẩn bị Tết Grơ rất đầy đủ, chu đáo. Nhà nào cũng phải dự trữ thật nhiều lương thực, thực phẩm.

Vào khoảng ngày 27, 28 tháng Chạp cũng là khoảng thời gian đồng bào tích cực chuẩn bị các công việc cho ngày Tết như: Củi lửa, nguyên liệu gói bánh chưng, lương thực, thực phẩm; dọn dẹp, trang hoàng nhà cửa… Đặc biệt, người Khơ Mú ăn Tết Grơ trong mỗi gia đình đều phải sắm đủ lễ gồm: 1 cặp gà (1 con gà trống, 1 con gà mái), một vò rượu cần, một đĩa cau trầu. Nếu thiếu một trong 3 thứ trên thì không thể thực hiện được nghi lễ của ngày Tết Grơ.

Trong chuyến công tác chúng tôi được thầy giáo Lữ Văn Thịnh người Khơ Mú ở tại bản Huồi Tố 1, xã Mai Sơn, huyện Tương Dương đúng lúc gia đình thầy đang làm nghi thức ăn Tết Grơ.

Gia đình thầy Thịnh trước đây sinh sống tại bản Xốp Pột, xã Kim Đa, huyện Tương Dương, Nghệ An. Khi công trình thủy điện Bản Vẽ được khởi công xây dựng cũng là lúc gia đình thầy cùng các hộ dân khác nằm trong diện phải chuyển về Khu tái định cư thủy điện Bản Vẽ tại xã Thanh Sơn, huyện Thanh Chương.

Nhưng thầy và vợ may mắn được chuyển về làm việc tại xã Mai Sơn, huyện Tương Dương. Vợ thầy Thịnh là chị Bùi Thị Lan hiện đang làm cán bộ dân số xã Mai Sơn; còn thầy dạy học tại trường THCS xã Mai Sơn. Cứ mỗi độ Tết đến Xuân về gia đình thầy lại quay về quê đất tổ tại huyện Tương Dương để ăn Tết Grơ rồi mới quay về nhà tại nơi tái định cư.

Thầy Thịnh cho biết, theo tập quán truyền thống, vào ngày mùng 1 Tết sau khi các gia đình sắm đủ lễ gồm: 1 cặp gà (1 con gà trống, 1 con gà mái), một vò rượu cần, một đĩa cau trầu. Sau khi đồ lễ được bày biện đầy đủ ra giữa nhà người lớn tuổi nhất nhà bắt đầu làm lễ Tết Grơ. Các lễ nghi được đọc bằng tiếng đồng bào dân tộc Khơ Mú. Sau khi kết thúc bài cúng và lần uống rượu cần đầu tiên là một con gà sẽ được cắt mỏ lấy tiết. Tiếp đó, người vừa cúng xong sẽ cầm con gà bôi tiết lên đầu gối cho từng người trong gia đình. Chủ lễ lấy tiết gà quệt theo chiều từ trên xuống dưới và khẩn cầu cho những điều không tốt đẹp của năm cũ hãy đi ra khỏi con người.

Khi tất cả mọi người trong gia đình làm xong nghi lễ này, thì một con gà khác được cắt mỏ lấy tiết. Tiếp tục lần lượt từng người trong gia đình lại được chủ lễ bôi tiết gà lên đầu gối. Lần này là chiều từ dưới chân lên đầu gối, kèm với lời khấn để mọi điều tốt đẹp sẽ đến vào năm mới. Sau đó, thầy cúng được chính vợ mình lấy một con gà đã được cắt mỏ quyệt máu lên đầu gối giống mọi thành viên khác.

Để xem năm mới có bất trắc hoặc may mắn gì hay không một vị “chức sắc” trong bản sẽ được gia đình mời đến để xem chân của hai con gà làm lễ trước đó.

Theo quan niệm của đồng bào Khơ Mú việc cắt mỏ gà trong Tết Grơ lấy máu bôi vào đầu gối, chân của tất cả thành viên trong gia đình là để xua đuổi tà khí, xóa tan bệnh tật và cầu mong sức khỏe, bình an cho cả nhà trong năm mới. Việc cắt mỏ gà lấy tiết để bôi vào đầu gối các thành viên trong gia đình cũng để mong một năm mới may mắn, đôi chân vững vàng trên mọi nẻo đường.

Sau khi kết thúc nghi lễ trên cả 2 con gà được làm thịt để làm mâm cúng mời tổ tiên về ăn Tết. Thịt gà, xôi và đồ cúng lễ khi kết thúc, được thầy cúng phát cho mọi người trong gia đình với mong muốn có một năm no ấm. Người được nhận lễ cũng phải cúi đầu nhận lễ rồi chấm lên trán sau đó mới ăn.

Ông Lữ Xuân Hiệu (bố thầy giáo Thịnh) chủ lễ Tết Grơ trong gia cho biết: “Dù đi đâu làm gì nhưng cứ mỗi độ Tết đến Xuân về tôi cùng người thân gia đình lại quay về Tương Dương - là nguồn cội của gia đình để ăn Tết Grơ. Tôi luôn dặn con cháu phải ghi nhớ hết tất cả các phong tục, văn hóa tốt đẹp của đồng bào mình để lưu giữ cho đời sau. Xong ngày Tết cả gia đình tôi lại trở về nơi ở tái định cư, chỉ còn vợ chồng con tôi ở lại để làm việc”.

Tết Grơ của đồng bào Khơ Mú kéo dài trong vòng 1 ngày 1 đêm. Sau lễ cúng trên coi như năm mới đã bắt đầu với từng nhà. Cũng giống như quan niệm của người Kinh, trong ngày mồng Một đầu năm, người xông nhà có vai trò đặc biệt quan trọng đối với mỗi gia đình người Khơ Mú. Vì người ấy sẽ mang đến những điều tốt đẹp, may mắn cho gia đình trong suốt cả năm đó.

Nếu người có vía tốt thì sẽ gặp may mắn, còn nếu người có vía dữ hoặc là nữ giới đến xông nhà thì cả năm đó gặp xui xẻo. Chính vì vậy, người xông nhà thường được lựa chọn, chuẩn bị trước cho gia đình và nhất thiết người xông nhà phải là nam giới.

Tuy nhiên, có một điều khác với các dân tộc khác ngày Tết trên bàn thờ của các gia đình Khơ Mú không có hoa tươi. Theo quan niệm của đồng bào Khơ Mú nếu năm mới để lá xanh trên bàn thờ tổ tiên thì gặp điều không may mắn. Do đó cứ mỗi dịp Tết đến Xuân về dù có hoa đào ở trong vườn nhà đồng bào Khơ Mú cũng không chặt đem vào nhà trang trí.

Cũng như bao dân tộc khác cứ mỗi độ Tết đến Xuân về sau mọi nghi lễ tất cả anh em họ hàng đều được mời đến nhà uống rượu cần, ăn cơm vui xuân. Sau ngày Mồng 1, dân làng đi chúc Tết nhau và tới dự lễ mổ lợn cúng và ăn Tết tại các gia đình, theo tập quán con cháu cùng bố mẹ đi chúc Tết và mừng thọ ông bà, đáp lại ông bà thường mừng mỗi cháu một đôi bánh chưng lấy may cùng với các lời chúc phúc, dặn dò con cháu luôn luôn ngoan ngoãn nghe lời người lớn và ông bà.

Trong ngày Tết, đồng bào Khơ Mú thường làm rất nhiều bánh chưng để mừng tuổi con cháu, bánh chưng của đồng bào thường được gói từ sau ngày Mùng một Tết sau khi đã mổ lợn cúng để lấy thịt lợn làm nhân bánh. Đồng bào ăn Tết cho tới rằm tháng giêng nên bánh chưng được gói liên tục nếu trong nhà hết bánh.

“Tôi là người Kinh nên khi mới về làm dâu trong nhà không hiểu hết các nghi thức lễ Grơ. Nhưng tôi thấy đây là một phong tục đẹp nên học hỏi dần từ chồng và bố, mẹ chồng nên giờ cũng đã quen. Tuy nhiên, phong tục này của đồng bào Khơ Mú đang ngày càng một mai một nên tôi mong muốn các cơ quan chức năng có biện pháp bảo tồn nét đẹp văn hóa đầu năm này của đồng bào Khơ Mú”, chị Bùi Thị Lan (vợ thầy giáo Thịnh) chia sẻ.

Nguyễn Duy