Chuyện ở nơi nhân viên y tế khó gắn bó, bác sĩ dễ thành... bệnh nhân

Khoa Tâm lý, Bệnh viện Nhi đồng 1 (TPHCM) là khoa chuyên ngành về đánh giá, chẩn đoán, can thiệp và điều trị những vấn đề liên quan đến phát triển, hành vi, tâm lý ở trẻ em. Trong đó, có việc can thiệp cho trẻ bị rối loạn phổ tự kỷ - căn bệnh ngày một gia tăng trong xã hội hiện đại.

Để có được mô hình điều trị đa dạng nêu trên là nỗ lực của nhiều thế hệ y bác sĩ trong suốt hơn 20 năm qua, khi khởi đầu chỉ là phòng khám nhỏ cho trẻ vị thành niên, với vỏn vẹn một bác sĩ và một điều dưỡng.

Phóng viên Dân trí đã có cuộc trò chuyện với thầy thuốc ưu tú, bác sĩ Đinh Thạc, Trưởng khoa Tâm lý, Bệnh viện Nhi đồng 1 để tìm hiểu về thực tế điều trị và nỗi lòng của những nhân viên y tế theo đuổi lĩnh vực đặc biệt này, nhân kỷ niệm 70 năm Ngày Thầy thuốc Việt Nam (27/2/1955 - 27/2/2025).

Trưởng khoa Tâm lý được… làm tâm lý khi nhận nhiệm vụ

Kính chào thầy thuốc ưu tú, bác sĩ Đinh Thạc. Tôi được biết Tâm lý là một trong những khoa chuyên sâu thành lập sau này của Bệnh viện Nhi đồng 1, nhưng hiện có vai trò rất quan trọng trong can thiệp cho bệnh nhi gặp các vấn đề đặc biệt. Xin ông chia sẻ đôi nét quá trình hình thành và phát triển của khoa.

- Khoa Tâm lý của Bệnh viện Nhi đồng 1 khởi đầu từ một phòng khám Tâm lý - Y khoa cho trẻ vị thành niên, thành lập vào năm 2000, với nhân sự lúc ấy chỉ một bác sĩ và một điều dưỡng. Một năm sau, từ sự hỗ trợ của trường Tâm lý thực hành Paris (Ecole de Psychologues Praticiens (EPP), Đơn vị Tâm lý Trẻ em và Vị thành niên được thành lập, trực thuộc khoa Khám bệnh.

Đến tháng 7/2011, dựa trên nền tảng của đơn vị Tâm lý Trẻ em và Vị Thành niên, khoa Tâm lý đã chính thức được Bệnh viện Nhi đồng 1 thành lập, với 5 phòng khám tâm lý và 1 phòng can thiệp cho trẻ tự kỷ.

Qua sự hỗ trợ tích cực của Ban Giám đốc Bệnh viện Nhi đồng 1, khoa đã không ngừng phát triển và thực hiện công tác chăm sóc sức khỏe tinh thần toàn diện cho trẻ em trên cả nước.

Năm 2022, khoa Tâm lý triển khai thêm phòng khám tâm lý tại khu khám theo yêu cầu 2, nhằm đáp ứng nhu cầu khám chữa bệnh tâm lý nhi đang có chiều hướng gia tăng trong nhiều gia đình.

Tôi cũng biết, trước khi phụ trách khoa Tâm lý, ông công tác trong lĩnh vực Công tác xã hội. Cơ duyên nào để bác sĩ chuyển hướng và gắn bó với chuyên ngành Tâm lý nói chung, con đường chăm sóc, nâng đỡ trẻ chuyên biệt, tự kỷ nói riêng?

- Cảm ơn câu hỏi của phóng viên. Tôi còn nhớ những năm 2005-2006, nhu cầu chăm sóc tâm lý cho trẻ rất cao, nhưng nhân lực điều trị lại rất ít, nên các cơ sở y tế rất cần con người trong lĩnh vực này. Đó cũng là một trong những lý do mà đến năm 2011, Bệnh viện Nhi đồng 1 chuyển đơn vị Tâm lý trở thành khoa Tâm lý chuyên biệt.

Riêng tôi, xuất phát điểm đầu tiên là tại phòng Chỉ đạo tuyến của bệnh viện. Đến năm 2016, tôi được phân công làm Trưởng phòng Công tác xã hội. Chính khoảng thời gian này, tôi có cơ hội được tìm hiểu, tiếp xúc với những trường hợp đặc biệt, tham gia hỗ trợ giúp đỡ nhiều hàng loạt hoàn cảnh khó khăn.

Thông qua những lần như vậy, tôi càng tâm đắc và tâm huyết, mong muốn được gắn bó, đồng hành với trẻ có hoàn cảnh đặc biệt. Bên cạnh đó, tôi cũng có cơ hội tham gia một số khóa học can thiệp về giáo dục chuyên biệt, nên ít nhiều cũng có một số kỹ năng trong chuyên ngành tâm lý.

Năm 2019, tôi chính thức được bổ nhiệm làm trưởng khoa Tâm lý, trong bối cảnh khoa còn rất nhiều thiếu thốn về nhân sự, khi nhiều y bác sĩ nghỉ việc hoặc chuyển hướng sang lĩnh vực khác, sau một thời gian làm việc. Sợ tôi gặp áp lực, Ban Giám đốc Bệnh viện phải tổ chức gặp, làm công tác tâm lý, để tôi yên tâm nhận nhiệm vụ mới.

Ngày đầu tôi đến đây, khoa Tâm lý chỉ có vỏn vẹn 2 bác sĩ đã làm việc một thời gian, 2 nữ bác sĩ khác mới tuyển và 2 chuyên viên cũng mới vào nốt.

Trước những khó khăn bủa vây, ông làm gì để vực dậy sự phát triển của khoa Tâm lý?

- Khi ấy, tôi xác định việc phải bắt tay vào nhiều hoạt động cải tiến ngay, nhằm nâng cao chất lượng chăm sóc cho các cháu bệnh nhi khi đến khám và trị liệu tại khoa.

Tôi thực hiện việc cải tiến tiếp nhận đăng ký khám qua tổng đài điện thoại, giúp cho tất cả bệnh nhân khắp cả nước thuận tiện cho việc khám chữa bệnh tâm lý khi gia đình có nhu cầu.

Đồng thời, tôi cũng đề nghị sự hỗ trợ của Bệnh viện trong hoạt động tăng cường huấn luyện chuyên môn cho đội ngũ bác sĩ trẻ, tổ chức những khóa học, các buổi hội thảo có sự phối hợp với các chuyên gia về tâm lý, tâm thần của những nơi khác, như Bệnh viện Tâm thần TPHCM, nhằm từng bước nâng cao chất lượng điều trị, tiến tới mục tiêu "hài lòng bệnh nhân" theo chủ trương của Bộ Y tế.

Dần dần, thông qua kết quả và sự linh hoạt trong điều trị, khoa Tâm lý dần chiếm được sự tin tưởng của quý phụ huynh, số lượng nhân sự cũng gia tăng.

Kết quả điều trị tích cực giúp khoa Tâm lý, Bệnh viện Nhi đồng 1 ngày càng được phụ huynh tin tưởng (Ảnh: Hoàng Lê).

Hiện nay, khoa có 6 bác sĩ phụ trách 6 phòng khám Nhi khoa phát triển hành vi và thực hiện can thiệp cấp cứu tâm lý, cũng như trị liệu tâm lý cho bệnh nhân nội trú; 3 tâm lý gia có kinh nghiệm tốt trong việc thực hiện tâm lý trị liệu và triển khai các kiểm tra tâm lý của khoa, 2 điều dưỡng phụ trách công tác tiếp nhận và tham vấn cho phụ huynh việc chăm sóc trẻ tại nhà.

Năm 2022, khoa triển khai thêm phòng khám tâm lý tại khu khám yêu cầu 2, nhằm đáp ứng nhu cầu khám chữa bệnh tâm lý nhi cho nhiều gia đình đang có chiều hướng gia tăng.

Nỗ lực tìm lại ngôn ngữ, cuộc đời cho trẻ

Như bác sĩ nói, hiệu quả điều trị là bí quyết để chiếm được sự tin yêu của người bệnh và gia đình. Chắc hẳn, có những trường hợp bệnh nhân đặc biệt khiến ông ghi nhớ?

- Mỗi đứa trẻ gặp vấn đề về trí não nói chung và rối loạn phổ tự kỷ nói riêng là một cơ thể đặc biệt, với cơ địa riêng, nên cần chăm sóc chuyên biệt. Theo thời gian, nhiều phương pháp can thiệp đã được thế giới áp dụng, như âm ngữ trị liệu, trao đổi tranh, ABA (phân tích hành vi ứng dụng), trò chơi trị liệu…

Khoa Tâm lý của chúng tôi đã làm được hầu hết kỹ thuật, nhưng chủ đạo là can thiệp ngôn ngữ. Khoa cũng làm công tác giáo dục tham vấn sức khỏe và các kỹ năng chăm sóc cần thiết cho phụ huynh với trẻ tự kỷ.

Việc can thiệp là rất nhiều, mỗi năm lên đến hàng trăm, thậm chí hàng nghìn trẻ. Chỉ riêng năm 2024, khoa đã khám chữa bệnh cho hơn 12.000 lượt bệnh nhi ngoại trú và chăm sóc sức khỏe cho hơn 400 bệnh nhi nội trú, đồng thời cấp cứu tâm lý cho nhiều trẻ khi có phụ huynh liên hệ.

Tôi còn nhớ trường hợp của em A.T. (sinh năm 2014, quê Long An). Em vào bệnh viện từ tháng 9/2023, với chẩn đoán rối loạn phổ tự kỷ. Từ khi mới sinh, T. đã chậm ngôn ngữ, kém tương tác, cha mẹ gọi ít nghe, sở thích thu hẹp, tiếp xúc mắt hạn chế. Năm 3 tuổi, em đã được gia đình cho đi trường học can thiệp tích cực, đến tận ngày vào viện.

Thời điểm chúng tôi tiếp nhận, bé còn chậm tương tác, học chậm tiếp thu, khó ghi nhớ, khả năng tự lập chậm. Sau khi đánh giá kỹ các lĩnh vực phát triển, chúng tôi kết hợp 3 phương pháp can thiệp cho bé, gồm cải thiện ngôn ngữ, giáo dục chuyên biệt và tăng cường tương tác.

Qua hơn 1 năm được trị liệu tích cực, trẻ có tiến bộ rõ về kỹ năng ngôn ngữ, khả năng tự thích nghi, nhận thức, giao tiếp xã hội. Con đã biết hòa nhập với các bạn, giảm rõ rệt các hành vi rập khuôn khác thường. Dù vậy, trẻ vẫn cần duy trì học hòa nhập. Điều quan trọng là gia đình và nhà trường quan tâm hỗ trợ trẻ nhiều hơn, giúp em có cơ hội thích nghi và hòa nhập cuộc sống.

Bác sĩ Đinh Thạc hỗ trợ can thiệp cho các trường hợp trẻ tự kỷ (Ảnh: Hoàng Lê).

Hay trường hợp của bé N.Q.H. (sinh năm 2019, ngụ TPHCM), đến khám vào tháng 10/2023 với chẩn đoán rối loạn phát triển lan tỏa, theo dõi chậm phát triển. Con sinh non nhẹ cân, sớm được cha mẹ phát hiện nói rất ít, kém chú ý, tương tác giao tiếp rất hạn chế, tiếp xúc mắt kém chủ động, chưa biết chỉ ngón tay.

Dù gia đình tích cực hỗ trợ trẻ học nói để phát triển kỹ năng ngôn ngữ và tương tác, nhưng hiện tại trẻ cũng chưa nói được nhiều. Để trẻ thuận lợi đi học, gia đình mới đưa con đi khám để làm giấy chứng nhận nộp cho trường.

Khi khám và đánh giá tổng thể, chúng tôi thấy trẻ rất hạn chế tương tác, đáp ứng chậm khi gọi tên, ít quan tâm xung quanh, ít biểu hiện cảm xúc tình cảm. Dù 4 tuổi (thời điểm khám), nhưng khả năng ngôn ngữ của bé H. chỉ tầm 21 tháng tuổi, kỹ năng thích nghi và tự lập khá chậm, còn nhận thức thì giống như trẻ 36 tháng tuổi .

Với hàng loạt biện pháp can thiệp từ nhân viên y tế (âm ngữ trị liệu, trò chơi trị liệu, phương pháp Floor time - Ngồi sàn) và sự nỗ lực không ngừng từ gia đình, đến nay trẻ đã cải thiện khá về ngôn ngữ, giao tiếp xã hội tốt hơn.

Để trẻ hòa nhập, nhà trường cần tích cực giúp trẻ biết tương tác, có cơ hội giao tiếp và vui chơi hợp lý. Em sẽ tiếp tục được tái khám định kỳ để đánh giá sự tiến bộ.

Không vững tinh thần, bác sĩ sẽ trở thành… bệnh nhân

Những trường hợp như ông chia sẻ, cuối cùng đều được khuyến nghị cần tiếp tục nhận sự quan tâm đồng hành của gia đình và nhà trường. Phải chăng, việc không có một kết quả điều trị dứt điểm là một trong những nguyên nhân khiến trẻ mắc rối loạn phổ tự kỷ ngày càng tăng?

- Về tình hình chung, trẻ mắc rối loạn phổ tự kỷ ghi nhận tại các cơ sở điều trị có sự gia tăng. Có 2 nguyên nhân dẫn đến điều này. Thứ nhất, ngày nay phụ huynh có kiến thức, nên quan tâm, chú ý nhiều hơn đến triệu chứng bệnh của con em.

Thứ hai, trước đây, tự kỷ được gọi bằng cái tên "rối loạn phát triển lan tỏa", làm nhiều phụ huynh nghĩ con mình mắc bệnh tâm thần nguy hiểm, khiến họ suy sụp, thậm chí giấu bệnh của con vì sợ bị kỳ thị.

Đến năm 2013, Hiệp hội tâm thần Hoa Kỳ đã đưa ra bảng tiêu chí cụ thể về bệnh, chính thức cho ra đời tên gọi chung "rối loạn phổ tự kỷ". Từ đó, ý thức cộng đồng về bệnh dần được nâng cao, phụ huynh và gia đình cũng giảm sự hoang mang, kỳ thị, nên chủ động đưa con đi can thiệp sớm.

Về góc độ chuyên môn, để can thiệp thành công cho các trường hợp trẻ tự kỷ cần sự phối hợp đa ngành. Ở ngành y là bác sĩ Nhi khoa, chuyên viên tâm lý. Ở ngành giáo dục, cần có đội ngũ giáo viên đặc biệt. Và kế đến là sự tham gia của gia đình và cộng đồng, trong đó gia đình đóng vai trò trung tâm.

Cha mẹ cần có sự kiên nhẫn, tích cực và có sự thấu hiểu, đồng cảm, tuân thủ trị liệu cho con em. Tôi đã từng chứng kiến những em bé tự kỷ không được gia đình cho đi học vì sợ bị bạn bè chê cười, cô lập. Hậu quả là bé sau đó được can thiệp ở giai đoạn trễ, hiệu quả điều trị rất thấp.

Trải qua nhiều năm theo đuổi lĩnh vực can thiệp hành vi, tâm lý của trẻ em, ông nhìn nhận những khó khăn, áp lực của ngành này thế nào?

- Đến nay, ngành y tế Việt Nam chưa có cơ sở nào đào tạo về bác sĩ tâm lý, nên hầu hết chúng tôi đều tự học, tự huấn luyện, có người tự bỏ tiền túi đi "tầm sư" khắp nơi. Bài toán giữ chân nguồn nhân lực cũng khá nan giải, khi vì áp lực công việc khiến nhiều nhân viên y tế chọn cách rời đi mà không gắn bó lâu dài. Một ngày, bác sĩ tâm lý chỉ có thể khám 12-14 ca tối đa, và còn phải lo các việc khác như đi học, đi họp, trực gác…

Có những ca bệnh rất phức tạp, trẻ thường xuyên la hét, quăng đồ; có trẻ bị rối loạn tâm thần, hoàn cảnh rất khó khăn, khiến người điều trị bị cuốn vào, tác động tiêu cực đến tâm lý. Vừa rồi, khoa chúng tôi cũng có bác sĩ bị rối loạn tinh thần, đã uống thuốc chống trầm cảm nhưng không cải thiện. Tôi đã làm thủ tục cho anh ấy được nghỉ việc.

Ngành tâm lý nhi khoa nếu không có tinh thần vững, sức bền và sự thấu hiểu, đam mê, sẽ dễ bỏ cuộc giữa chừng.

Sau tất cả, bác sĩ có nhắn nhủ gì với đồng nghiệp theo đuổi lĩnh vực này? Và có đề xuất nào đến các ngành chức năng, về việc hỗ trợ cơ chế, chính sách cho ngành này hay không?

- Thời gian gần đây, tôi thấy Nhà nước có sự quan tâm nhiều hơn đến trẻ tự kỷ, như việc hỗ trợ xác nhận của địa phương để làm thủ tục lãnh trợ cấp xã hội cho bệnh nhân diện này. Kế đến, một số loại thuốc dùng điều trị rối loạn phổi tự kỷ đã được áp dụng chính sách bảo hiểm y tế.

Tôi mong rằng, trong tương lai, cần có nhiều hơn các hệ thống giảng dạy, giáo dục chuyên biệt công lập, để trẻ có cơ hội hòa nhập nhiều hơn. Chi phí điều trị, can thiệp hiện tại với trẻ tự kỷ còn rất cao, là gánh nặng kinh tế cho nhiều gia đình, nên cũng cần thêm sự hỗ trợ từ ngành y tế. Hiện vẫn còn rất nhiều trường hợp không được cho đi học và can thiệp, dù vẫn còn khả năng điều trị.

Ngoài ra, cần có nhiều công trình nghiên cứu và đưa ra lời giải thích chính xác nguyên nhân gây bệnh. Đến nay, khoa học mới chỉ dừng lại ở việc đánh giá 80% trẻ bị tự kỷ do di truyền.

Với đồng nghiệp, tôi nhắn nhủ, nếu chọn theo con đường Nhi khoa phát triển hành vi, cần có sự yêu nghề, thương trẻ em và có sự kiên nhẫn, thấu hiểu, mới gắn bó lâu dài được.

Xin cảm ơn những chia sẻ của bác sĩ!