Cô sinh viên Maya Lin và tượng đài chiến tranh Việt Nam

Vào đầu những năm 1980 dưới thời Reagan, khi vết thương chiến tranh VN vẫn còn chưa lành và trong sự chia rẽ sâu xa nước Mỹ còn chưa dứt thì ý tưởng thiết kế tượng đài độc đáo và táo bạo của Maya Lin như đổ thêm dầu vào lửa, gây ra cuộc tranh luận gay gắt kéo dài suốt chục năm.

Một bên, hội đồng giám khảo và những người ủng hộ khẳng định phương án của Maya Lin đã “nói lên hết ý nghĩa cuộc chiến tranh VN, không vinh quang và đã từng gây chia rẽ nước Mỹ, một nơi để nhân dân Mỹ suy ngẫm và tưởng niệm chứ không phải là một sự vinh danh chiến thắng”.

Bên kia, những người phản đối lại cho rằng tượng đài với hai cánh đá đen đi vào lòng đất, không có điêu khắc hình tượng và cột  cờ... trông giống như một “mộ bia khổng lồ”, “một vết cắt màu đen nhục nhã” chỉ làm tổn thương danh dự nước Mỹ!

Trước sức ép của dư luận cả nước, chính quyền Mỹ đã phải cử ra một ủy ban nghệ thuật để thẩm định lại phương án. Bộ phim tài liệu đoạt giải Oscar năm 1995 mang tên Maya Lin, một tầm nhìn mạnh mẽ và trong sáng với kiến trúc sư Maya Lin là nhân vật chính, đã ghi lại cuộc đấu tranh dũng cảm của cô sinh viên ngoan cường đối đầu với dư luận quá khích và vững vàng bảo vệ đến cùng ý tưởng của mình.

Maya Lin nói rằng cô thật sự mong muốn sáng tác “một khu tưởng niệm dành cho những người đã ngã xuống và để cho chúng ta tưởng nhớ đến họ”. Về ý nghĩa tượng đài, nhà thiết kế trẻ thô lộ: “Tôi nghĩ đến ý nghĩa của cái chết, sự mất mát.

Nỗi đau xé lòng rồi cũng sẽ phôi pha cùng với thời gian, nhưng phải nói là vết thương cũng thật khó lành. Một vết sẹo. Một ý nghĩ đến ngay với tôi. Như ta cầm con dao và rạch vào lòng đất, và với thời gian cỏ sẽ mọc lên lấp nó đi. Giống như ta cắt một tảng đá và mài nhẵn nó”.

Cuối cùng, phương án đã được ủy ban nghệ thuật chấp nhận cho tiến hành thực hiện theo như thiết kế ban đầu, chỉ với một nhượng bộ nhỏ là thêm vào một khối tượng điêu khắc chiến binh Mỹ ở lối vào. Nhưng oái oăm thay, vào thời điểm đó, nhằm xoa dịu những phản ứng bất lợi có thể gây cản trở cho việc xây dựng tượng đài, người ta đã không dám mời tác giả thiết kế hoặc nhắc đến tên Maya Lin trong buổi lễ khởi công xây dựng.

Ngày nay, hằng năm có hơn 4 triệu lượt người tham quan khu tượng đài, một con số kỷ lục cho một khu tưởng niệm. Công trình được đánh giá là đã đạt “đỉnh cao nghệ thuật tượng đài của Mỹ trong thế kỷ 20” cũng như trở thành một “biểu tượng cho cả sự đoàn kết và cứu rỗi”.

Một nhà phê bình nghệ thuật còn nhận xét sâu sắc hơn: “Chưa bao giờ có một bức tường - một kết cấu để chia cắt - lại làm được nhiều cho sự đoàn kết đến như vậy!”.  

Muốn tham quan khu Tượng đài chiến tranh VN (Vietnam Veterans Memorial) khi đến thủ đô Washington DC, ta vào khu Mall công viên trung tâm. Trên một khoảng xanh bao la với hồ nước và thảm cỏ yên tĩnh, chếch về phía trước mặt đền tưởng niệm cố tổng thống Abraham Lincoln, xuất hiện một khu tưởng niệm chiến tranh thật kỳ lạ, không nhô lên với hình tượng vinh danh chiến thắng mà chọc sâu vào lòng đất.

Tượng đài chỉ đơn giản gồm hai bức tường đá granit đen tuyền hình chữ V ghi tên binh lính Mỹ đã bỏ mình tại chiến trường VN trong một cuộc chiến hao người tốn của dài nhất và cũng gây tranh luận nhất trong lịch sử Hoa Kỳ.

Một tượng điêu khắc chiến binh Mỹ dẫn ta vào hai cánh tường tỏa ra một góc tù rộng 1250, mỗi cạnh dài 75m, lắp 140 tấm panen đá granit đen nhập từ Ấn Độ, chỗ cao nhất trên 3m, ghi tên 58.175 người Mỹ đã chêt theo thứ tự thời gian từ năm 1959 -1975.

Hội Cựu binh Mỹ đang có phương án mở rộng khu tưởng niệm, biến nó thành một khu bảo tàng và lưu trữ sáng tác văn học nghệ thuật cựu binh VN của Mỹ, dự kiến xây dựng ngầm dưới lòng đất.

Trong số hàng ngàn bài thơ văn về tượng đài, có một bài mang tên Viêt ở bức tường VN của Dương Tường, nhà thơ cựu binh Việt:

bởi lẽ mình với cậu
chưa hề biết nhau
nên mình đến
bởi lẽ cậu bỏ lại mẹ cha
cùng người vị hôn thê
và mình cũng từng giã biệt
vợ con
nên mình đến
bởi lẽ tình yêu mạnh hơn
thù hận
và có thể bắc cầu qua mọi
đại dương
nên mình đến
bởi lẽ cậu không về
còn mình đã có ngày trở lại
nên mình đến

(bản dịch của chính tác giả)

Theo Nguyễn Hữu Thái (Hoa Kỳ)
Tuổi Trẻ