Năm 2019, TS Võ Sỹ Nam về nước đầu quân cho Viện Nghiên cứu Dữ liệu lớn (thuộc tập đoàn Vingroup), sau 10 năm học tập và nghiên cứu tại Mỹ. Thời điểm đó, ông đang là chuyên gia tin sinh học cao cấp của Đại học Chicago, Mỹ.

Quyết định trở về chóng vánh và không ít băn khoăn. Nhưng công việc tại Viện Nghiên cứu Dữ liệu lớn (do GS Vũ Hà Văn lãnh đạo) thu hút ông vì 3 lẽ: công việc đúng chuyên môn, mức lương phù hợp và dự án liên quan tới người Việt.

Trong đó, yếu tố thứ ba không phải yếu tố chi phối, nhưng lại chạm đến khát vọng thẳm sâu trong ông: muốn sống một cuộc đời khoa học có ý nghĩa. Nhất là khi ý nghĩa ấy đem lại giá trị cho tổ quốc.

6 năm qua, TS Võ Sỹ Nam đã đi một bước dài trên hành trình khoa học của mình. Ông bắt đầu với vai trò phụ trách chuyên môn chính dự án Giải mã 1.000 hệ gen người Việt, dự án quy mô lớn đầu tiên trong lĩnh vực này ở Việt Nam.

Ông cũng là tác giả chính của VinGenChip - con chip sinh học đầu tiên giúp xác định kiểu gen toàn diện, đa mục tiêu với giá thành thấp tối ưu cho người Việt, gây tiếng vang trong giới tin y sinh quốc tế. 

VinGenChip đang được ứng dụng trong Dự án Ngân hàng gen liệt sỹ chưa xác định thông tin và thân nhân liệt sỹ, một dự án có ý nghĩa thiêng liêng của quốc gia do Chính phủ chỉ đạo, hướng tới mục tiêu định danh 500.000 liệt sỹ còn thiếu thông tin.

Đồng thời, VinGenChip cũng là sản phẩm duy nhất giành cú đúp tại Giải thưởng Sao khuê 2025 ở hai hạng mục “Sản phẩm, giải pháp, phần mềm dịch vụ mới" và "Đổi mới sáng tạo".

Đứa con tinh thần này ông chỉ có thể tạo ra trên đất Việt.

Tôi nhớ phần lớn mọi người đã rất ngạc nhiên trước quyết định của tôi và không ủng hộ. Thầy hướng dẫn của tôi bảo thời điểm này có lẽ chưa phù hợp để về. Bạn bè cũng nói đừng về, người ta muốn đi còn không được, hoặc nhiều người về rồi lại đi. Đồng nghiệp, cả người Việt lẫn quốc tế cũng khuyên cân nhắc cho kỹ. Riêng bố mẹ tôi thì không ý kiến gì, để tôi tự do lựa chọn con đường của mình.

Mọi người đều hồ nghi và lo lắng cho việc tôi về Việt Nam, không biết liệu tôi có trụ lại được không.

Cá nhân tôi cũng có những đắn đo nhất định. Tôi biết việc trở về sẽ có rủi ro bởi lĩnh vực nghiên cứu của tôi còn khá mới ở Việt Nam, ngoài Viện Nghiên cứu Dữ liệu lớn đi tiên phong thì không còn đơn vị nào khác với quy mô đó, sẽ khó có người chia sẻ giá trị cùng mình. 

Tuy nhiên, từ lâu tôi đã luôn muốn làm gì đó liên quan tới người Việt và cho người Việt. Đây là cơ hội mà tôi không muốn bỏ lỡ.

Hầu hết là trong dự tính, tuy nhiên đúng là vẫn có những chuyện khó lường trước, đòi hỏi sự trải nghiệm mới hình dung được. 

Nhân lực làm nghiên cứu thiếu cả số lượng lẫn chất lượng, cơ chế và động lực hợp tác của các nhóm nghiên cứu chưa rõ ràng. Môi trường nghiên cứu thiếu nguồn tài trợ phù hợp. Hạ tầng nghiên cứu hạn chế, những phòng Lab hiện đại hay các trung tâm tính toán lớn gần như không có. 

Và đặc biệt là, không có nhiều người thực sự có nhu cầu nghiên cứu. Có lúc tôi cảm giác rằng hầu như không có nhà khoa học nào đặt công việc nghiên cứu lên ưu tiên cao nhất, họ đang phải lo những việc khác thiết thực hơn.

Tôi về nước chưa được bao lâu, chưa kịp làm được gì nhiều thì đại dịch Covid-19 ập đến. Mất hai năm, mọi thứ đình trệ. Giai đoạn ấy tôi có chút xáo trộn về tinh thần, ít nhiều bị phân tâm. Khi Covid-19 qua đi, tôi mới dần xác định được và tin tưởng hơn vào con đường của mình tại Việt Nam.

Tôi nghĩ có vài lý do. Người Việt Nam theo đuổi tin sinh học rất ít, mà nghiên cứu phát triển thuật toán chuyên sâu về dữ liệu gen càng ít hơn, có lẽ là chỉ đếm trên đầu ngón tay. Tôi nằm trong số đó. 

Trước khi sang Mỹ, tôi có vài năm giảng dạy công nghệ thông tin ở bậc đại học và đã làm về cơ sở dữ liệu. Khi sang Mỹ, tôi chọn hướng xử lý dữ liệu trong y sinh chỉ vì muốn học một lĩnh vực mới. Thầy hướng dẫn của tôi là chuyên gia về thuật toán xử lý dữ liệu trong tin sinh học nói chung và xử lý dữ liệu gen nói riêng. 

Sau này nghiên cứu sau tiến sĩ tại Trung tâm Ung thư MD Anderson hay chuyển qua Đại học Chicago làm chuyên gia nghiên cứu, tôi tiếp tục bài toán phân tích dữ liệu gen quy mô lớn với hàng chục nghìn, thậm chí hàng trăm nghìn người. Đặc biệt tôi cũng có cơ hội tham gia trao đổi với nhóm nghiên cứu Dự án 1.000 hệ gen thế giới, là dự án khởi đầu cho rất nhiều dự án tương tự về sau của các nước, trong đó có dự án 1.000 hệ gen người Việt. 

Cho nên tôi nằm trong số rất ít người Việt Nam theo hướng nghiên cứu dữ liệu lớn ở lĩnh vực này, và có lẽ là người có hướng nghiên cứu sát nhất với dự án Giải mã 1.000 hệ gen người Việt.

Nói thêm một chút là, mong muốn thực hiện việc giải mã gen người Việt quy mô lớn cũng đã được đặt ra trước đó tại Vinmec. Khi đó tôi đang nghiên cứu tại Mỹ và Vinmec có liên hệ mời tôi làm cố vấn chuyên môn, tuy nhiên vì một số lý do dự án đó đã không được triển khai. Do vậy, tôi đã được tiếp xúc với ý tưởng dự án này trước khi trở về Việt Nam làm việc tại Viện Nghiên cứu Dữ liệu lớn.

Đầu tiên, những kết quả của dự án khiến tôi cảm thấy mình đã góp phần làm được điều có ý nghĩa với cộng đồng. 

Nhiều bệnh viện đã ứng dụng các phân tích dự đoán nguy cơ bệnh và phản ứng thuốc từ dữ liệu gen để hỗ trợ điều trị sớm hoặc thay đổi phác đồ điều trị cho bệnh nhân. Ví dụ như kết quả giải mã gen phát hiện ra quần thể người Việt có tỷ lệ lớn người dị ứng với carbamazepin - một loại thuốc điều trị động kinh, hoặc allopurinol - một loại thuốc phổ biến điều trị gout. Hai loại thuốc này có thể gây tổn thương da nặng, thậm chí dẫn đến tử vong. 

Dữ liệu này là căn cứ để bác sĩ cân nhắc điều chỉnh liều nhằm hạn chế tác dụng phụ, hoặc đổi sang thuốc khác. Chúng tôi đã tạo lập các mô hình dự đoán phản ứng thuốc dựa trên gen cho khoảng 150 nhóm thuốc phổ biến trên thị trường.

Sản phẩm này là nền tảng của dự án thiện nguyện “Thuốc đúng cho em” của GeneStory, sau này được mở rộng thành dự án “Thuốc đúng cho mọi người”. Dự án đã triển khai xét nghiệm cho tổng cộng gần 10.000 người tại Việt Nam và đã được trao Giải thưởng Hành động vì Cộng đồng (Human Act Prize) năm 2023.

Và tất nhiên, đó là kết quả của việc trở về. Từ dự án này, tôi và các cộng sự đang có ý tưởng mở rộng hướng nghiên cứu, bước vào các dự án khác lớn hơn, ý nghĩa sâu sắc hơn. 

Thời điểm tôi và các cộng sự có ý tưởng làm con chip này là trong quá trình thực hiện dự án Giải mã 1.000 hệ gen người Việt, bao gồm các dự án nhánh về ứng dụng.

Khi ấy, các nghiên cứu tương quan toàn hệ gen người Việt đều dùng chip thương mại của nước ngoài vốn được thiết kế chủ yếu cho người gốc Âu, hay gần đây là các quần thể lớn ở châu Á. Những con chip ấy không thể đọc được các biến thể gen đặc trưng chỉ có ở người Việt.

Vậy tại sao không thiết kế một con chip mới đặc trưng cho người Việt đảm bảo đọc được những phần biến thể đó?

Ý tưởng con chip ra đời trước tiên là để giải quyết bài toán này, bằng cách tích hợp trực tiếp những biến thể gen đặc trưng của người Việt vào thiết kế, đảm bảo hiệu quả cao hơn hẳn so với các chip thương mại hiện hành. Mục đích chính ban đầu của con chip là phục vụ y tế.

Đến khi tham gia dự án Ngân hàng gen thân nhân liệt sỹ, tôi và các cộng sự nhận ra con chip hoàn toàn có thể tích hợp thêm các biến thể gen dành riêng cho việc định danh cá thể đáp ứng mục tiêu dự án. Thị trường chưa có con chip nào phục vụ riêng cho mục đích này. 

Các con chip thương mại thường được thiết kế cho nhiều chủng tộc, cho nhiều mục đích, nên nhiều thứ trong đó mình không dùng đến và cũng không phù hợp cho người Việt, trong khi cái cần dùng thì lại thiếu. Về cơ bản mình không chủ động được về công nghệ, người ta bán cho cái gì mình phải dùng cái đó, cái thì thiếu cái thì thừa.

Chưa kể mình thường phải mua nó với giá đắt hơn cần thiết, trong khi đất nước còn đang nghèo.

Tại Việt Nam, nhiều chục năm nay, việc giải mã gen hài cốt liệt sỹ chủ yếu sử dụng công nghệ mtDNA (ADN ti thể). Lợi điểm của phương pháp này là dễ tách chiết ADN từ hài cốt lâu năm. Nhược điểm là mức độ trùng rất cao, nhiều trường hợp một mẫu gen hài cốt liệt sỹ trùng với cả chục mẫu gen thân nhân, buộc phải sử dụng thêm phương pháp khác để xác nhận hoặc loại trừ. 

Gần đây, một phương pháp mới được phát triển là công nghệ SNP. SNP là biến thể di truyền, có ý nghĩa trong việc định danh cá thể duy nhất. Nếu đọc đủ số lượng SNP trên gen thì việc định dạng, so khớp hài cốt liệt sỹ - thân nhân có độ chính xác gần như tuyệt đối mà không cần đến các bằng chứng thực chứng bổ sung.

Tuy nhiên, việc đọc được số lượng lớn SNP là điều không dễ, cần có công nghệ phù hợp.

Gần đây Ủy ban quốc tế tìm kiếm người mất tích (ICMP) có chuyển giao cho Việt Nam công nghệ đọc SNP từ hài cốt liệt sỹ sử dụng giải trình tự gen thế hệ mới. Công nghệ này không dễ dùng và đắt đỏ, hiệu quả với việc đọc gen hài cốt liệt sỹ nhưng áp dụng vào việc đọc gen thân nhân thì giống như “đem dao giết trâu đi mổ gà”.

Điều này thôi thúc tôi và các cộng sự tạo ra con chip riêng cho người Việt với chi phí thấp, ứng dụng công nghệ giá rẻ là Microarray.

Trong khi phần lớn các công nghệ cũ thường chỉ đọc được vài chục điểm SNP, VinGenChip có thể đọc được hàng chục nghìn điểm SNP trên gen, đặc biệt là đọc được biến thể di truyền của riêng người Việt.

Tốc độ đọc của con chip cũng nhanh gấp nhiều lần các công nghệ cũ, lại rất nhỏ gọn, do vậy giảm giá thành. Hãng gia công nói với tôi rằng họ chưa bao giờ gia công con chip nào với mục đích này. 

Tôi kỳ vọng khi hoàn tất các cơ sở pháp lý cần thiết cho con chip này, việc đọc dữ liệu SNP cho 1 triệu thân nhân liệt sỹ chưa xác định danh tính sẽ trở nên khả thi hơn. 

Khi bổ sung mục đích định danh cá nhân vào thiết kế con chip, chúng tôi vẫn tập trung vào các biến thể di truyền đặc trưng của quần thể người Việt trong các ứng dụng khác nhau. Đó là những biến thể được nghiên cứu, chứng minh có ý nghĩa sinh học và thống kê trong định danh cá thể, di truyền dược lý, đáp ứng miễn dịch và bệnh di truyền phổ biến. Do đó, phạm vi ứng dụng bao gồm cả y tế và rộng hơn.

Con chip có thể sàng lọc nguy cơ bệnh, đáp ứng thuốc, đồng thời có thể ứng dụng để khám phá thiên hướng cá nhân lẫn khám phá tiềm năng thể chất dựa trên gen, từ đó lên một chương trình giáo dục, tập luyện mang tính cá nhân hoá nhằm đạt hiệu quả tối ưu nhất.

Nói thế này để bạn hiểu, các yếu tố di truyền có ảnh hưởng nhất định đến sự phát triển thể chất và thành tích thể thao nói riêng. Nếu một đứa trẻ được phát hiện trong gen có khuynh hướng di truyền về sức bền thì nên tập trung chạy đường dài hoặc bơi lội, trong khi trẻ có khuynh hướng di truyền chạy nhanh nên được rèn luyện sức mạnh và chạy nước rút, thay vì làm ngược lại.

Có lẽ vẫn là những vấn đề cũ khi tôi mới trở về Việt Nam. Tôi có mục tiêu sẽ đóng góp sức lực của mình vào việc giải quyết phần nào những vấn đề đó như tham gia vào công tác đào tạo tại các trường đại học, tổ chức các hội thảo khoa học có giá trị để cộng đồng hiểu thế nào là nghiên cứu khoa học nghiêm túc và truyền cảm hứng nghiên cứu khoa học cho các em sinh viên.

Ở góc độ cá nhân, tôi vẫn muốn duy trì một số hướng nghiên cứu nền tảng ở tầng sâu và thực sự có ý nghĩa thay vì chỉ chạy theo các bài toán ở tầng ứng dụng. Hướng nghiên cứu này khó và không ra kết quả ngay, do vậy khó thuyết phục được các quỹ đầu tư, nhưng cần thiết và có lợi cho nền khoa học công nghệ nước nhà. 

Do vậy tôi rất mong Nhà nước sẽ có những chương trình đầu tư dài hạn cho các dự án nền tảng như thế. Giống như xây dựng hạ tầng giao thông, việc xây dựng hạ tầng dữ liệu và công nghệ lõi là tối cần thiết cho phát triển ứng dụng khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo, từ đó đóng góp vào phát triển kinh tế nước nhà.

Nghiên cứu khoa học không thể như Thánh Gióng, công nghệ lõi không thể phát triển trong ngày một ngày hai mà cần đầu tư đúng mức và dài hạn. Nếu cứ chạy theo làm ứng dụng thì mình sẽ phụ thuộc vào nghiên cứu nền tảng của nước ngoài, mãi mãi là người chạy theo. 

Giờ đây, tôi tự tin với chính mình về điều đó. Khoảng một năm nay tôi có dịp được tham dự một số hội nghị, hội thảo quan trọng của quốc gia bàn về cải cách nền khoa học công nghệ, đã nhìn thấy được những cải thiện rõ rệt từ cơ chế chính sách cho đến ngân sách đầu tư. 

Tôi nhìn thấy rõ hơn quyết tâm của cả hệ thống, với một tầm nhìn rõ ràng hơn, từ các nhà lãnh đạo đến các nhà khoa học cũng như các tổ chức liên quan. So với 6 năm trước, khi tôi về nước, hiện nay môi trường nghiên cứu đã có nhiều khởi sắc, giới nghiên cứu đã có nhiều động lực hơn và được tạo điều kiện tốt hơn. Điều này đem đến cho tôi một niềm tin lớn hơn.

Cá nhân tôi đã có thêm một gia đình nhỏ, do vậy cũng có nhiều động lực hơn. Người bạn đời của tôi cũng trở về Việt Nam sau 12 năm du học tại Đức vì nơi duy nhất mà cô ấy đau đáu là nơi được sinh ra. Cô ấy là một nghệ sĩ piano và rất yêu khoa học. Chúng tôi cùng vun đắp cho sự nghiệp của nhau tại Việt Nam.

Chúng tôi muốn sống một cuộc đời khoa học, một cuộc đời nghệ thuật có ý nghĩa. Nhất là khi ý nghĩa ấy đem lại giá trị cho cộng đồng.

Xin cảm ơn ông về cuộc trò chuyện này!

Nội dung: Hoàng Hồng

Thiết kế: Tuấn Nghĩa

Ảnh: Nguyễn Sơn

Nội dung: Hoàng Hồng