Vĩnh biệt thầy của những bậc thầy

 

 

Dù biết ở tuổi 95 (1918-2012) thầy thuộc thế giới những người đại thọ, nhưng với quan hệ thầy trò gắn bó đã 56 năm, lòng riêng tôi không tránh được nỗi đau xót. Tâm trạng ấy chắc chắn không phải chỉ của riêng tôi, mà là của hàng trăm ngàn người đã được học thầy suốt 73 năm qua, từ năm 1939, lúc thầy dạy Trường tiểu học Bảo An - rất gần nơi chôn nhau cắt rốn của thầy (thôn Bào Đông, xã Điện Hồng, huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam). Trong lịch sử giáo dục của dân tộc ta, có ai đạt đến tuổi nghề cao như thế không?

 

Từ điểm xuất phát ban đầu khiêm tốn ấy, thầy lần lượt được tổ chức tín nhiệm giao cho những nhiệm vụ ngày càng nặng nề hơn: dạy trung học trong những năm kháng chiến chống Pháp (1946-1954), biên soạn sách giáo khoa (1955-1957), dạy đại học (từ năm 1958) và trên đại học (từ năm 1973). Thầy đã lãnh đạo khoa ngữ văn Trường ĐH Sư phạm Hà Nội trong 15 năm liền (1963-1978), nhưng rồi thầy đã từ chối chức vụ hiệu trưởng nhà trường và chuyển vào giảng dạy tại Trường ĐH Sư phạm TP.HCM. Đến tuổi hưu, thầy vẫn tiếp tục nhận lại lời mời của trường, tham gia hướng dẫn nghiên cứu sinh làm luận án tiến sĩ, đồng thời làm hiệu trưởng một trường tư thục nổi tiếng có tới hơn 6.000 học sinh - Trường trung học phổ thông Nguyễn Khuyến. Càng gần gũi, hiểu thầy, chúng tôi càng quý trọng thầy về nhiều phương diện.

 

Thầy đã nêu gương sáng về công phu học tập - tự học thật lặng lẽ, kiên trì và quyết liệt. Tự học để đỗ thủ khoa kỳ thi tú tài triết học năm 1945. Tự học để chiếm lĩnh những tri thức khoa học liên ngành, cần thiết cho việc giảng dạy và nghiên cứu văn học. Tự học để từ cái vốn chữ Nho ít ỏi được người cha truyền dạy thuở ấu thơ và trình độ tiếng Pháp còn hạn chế của bậc cao đẳng tiểu học để rồi nắm vững hai ngôn ngữ quan trọng bậc nhất ấy, tạo đà cho việc nghiên cứu văn học cổ, soạn hàng ngàn trang giáo trình Hán Nôm và chuyển ngữ (hoặc góp phần chuyển ngữ) hàng chục tác phẩm kinh điển của V.Hugo, H.Balzac, A.Dante, Lỗ Tấn.

 

Sẽ là một thiếu sót nếu không đề cập những thành công của thầy trong lĩnh vực sáng tác. Hàng chục truyện ngắn đăng trên các tạp chí văn nghệ của Liên khu 4 (Thương nữ, Núi che mặt trời, Trường học Lương Sơn Bạc...), qua đó có thể thấy niềm vui và lòng tin của tác giả trước “chất lãng mạn và khí phách Việt Nam kháng chiến”. Là một người thiên về sống nội tâm, thầy thường tìm đến với thơ ca. Những câu thơ có khi rất tài hoa:

 

Đêm Thúy Kiều sang nhà Kim Trọng
Nguyễn Du tắt bớt trăng và vặn thấp ngọn đèn
Anh đến với em đêm thần tiên ấy
Trăng với đèn chếnh choáng hơi men.

 

Không ít bài thơ lại có ý vị khác - chân mộc, lắng đọng lại ngân vang rất sâu. Chẳng hạn, trong dịp thầy đưa cả đại gia đình từ TP.HCM và Hà Nội về thăm quê hương. Quê đấy, nhưng nhà đâu, mẹ già tần tảo nơi đâu... ở tuổi 86, thầy đã nghẹn ngào xúc động:

 

Có quê mà chẳng có nhà
Đành đem giấc ngủ gửi bà con thôi
Nửa đêm sực tỉnh bồi hồi
Mẹ ơi, con chết nửa người, mẹ ơi!

 

Tác giả của những câu thơ thấm đẫm nghĩa tình ấy, nhà nghiên cứu uyên bác và cẩn trọng ấy, nhà giáo hết lòng vì học trò ấy - giáo sư - nhà giáo nhân dân Lê Trí Viễn, giờ đây đã thành người thiên cổ. Bình tĩnh nghĩ lại, đúng như Nguyễn Công Trứ đã viết, đó là “Nhân sinh tự cổ thùy vô tử” (Người đời từ xưa ai mà không chết). Nhưng điều quan trọng hơn, có thể tin thầy tôi cũng như các học giả khả kính tiền bối đã qua đời sẽ tiếp tục hiện diện trong cuộc sống hôm nay, ân cần nhắc nhở chỉ dẫn các thế hệ trí thức lối sống, cách sống và lý tưởng sống, bởi vì thầy đã “lưu đắc đan tâm chiếu hãn thanh” (cốt được tấm lòng son lưu truyền sử xanh).

 

Theo Trần Hữu Tá